NSND Vũ Lệ Mỹ là một nữ đạo diễn hiếm  hoi thành công trên cả hai lĩnh vực phim khoa học và phim tài liệu. Suốt cuộc đời của bà gắn bó với điện ảnh, dù khi còn sung sức công tác tại Hãng phim tài liệu và khoa học trung ương hay đã ở tuổi xưa nay hiếm.

Thực hiện khoảng 40 bộ phim, tên tuổi và tác phẩm của bà được ghi nhận tại gần 20 giải thưởng trong và ngoài nước, trong đó đáng lưu ý các tác phẩm phim tài liệu nói về thời kỳ hậu chiến ở Việt Nam như bộ phim “Nơi chiến tranh đã đi qua” và phim “Vì cuộc sống bình yên” đã làm rung động lòng người trong và ngoài nước vào cuối thế kỷ 20 và đầu thế kỷ 21 (1997-2004). Với hai bộ phim này, bà đã đoạt 04 giải thưởng quốc tế trong đó có 02 giải nhất qua các kỳ LHP tại các nước CHLB Đức,Canada, Nhật Bản, Brazin và nhiều giải thưởng trong nước.

Cảnh trong phim Vì cuộc sống bình yên của đạo diễn Vũ Lệ Mỹ - Ảnh: Báo Quân đội nhân dân.

"Tôi thấy mình mới làm được ở trong miền Trung thôi. Nhưng khi ra Bắc, tôi thấy có nhiều gia đình, nhiều trẻ em bị ảnh hưởng bởi chất dộc da cam. Đặc biệt nhiều người đi bộ đội về, bản thân họ bị nhiễm chất đọc da cam, sau khi về lập gia đình, sinh bao nhiêu lần cũng không thành người. Tôi quyết định bỏ tiền ra để đi làm, bổ sung cho bộ phim “Nơi chiến tranh đã đi qua”. Bấy giờ tôi tự viế kịch bản, đưa sang cho truyền hình để họ chấp nhận kết hợp để quay bổ sung hình ảnh mới. Sau này tôi may mắn gặp được những người nghiên cứu về chất độc da cam nên nó có sức nặng hơn." - Bà nhớ lại.

Thực tế, trước NSND Vũ Lệ Mỹ đã có nhiều đạo diễn làm phim về đề tài chất độc da cam và những nỗi đau thời hậu chiến. Tuy vậy, nét riêng của “Nơi chiến tranh đã đi qua” là không chỉ nói được thực tại, hoàn cảnh mà còn đi sâu vào những nguyên nhân thông qua những bằng chứng, nghiên cứu cụ thể. Còn với phim tài liệu “Vì cuộc sống bình yên” của NSND Vũ Lệ Mỹ lại đề cập những hệ quả của bom mìn chiến tranh, như những kẻ thù “ẩn nấp”, đe dọa cuộc sống của người dân. Bộ phim ám ảnh người xem bởi những thương tật lên biết bao thế hệ người dân Việt Nam. Cả hai bộ phim này không phải là dễ làm bởi nói như đạo diễn Vũ Lệ Mỹ, người làm phim phải “lao” vào cuộc sống của nhân vật mới hiểu được lòng của những người mẹ với những đứa con tàn tật, hiểu được những cảnh đời khốn khổ, đau thương:

Bà kể lại: "Có những gia đình như gia đình anh Lớp ở Thái Bình. Khi đi bộ đội về anh lấy vợ nhưng vợ anh chửa, đẻ đến 7-8 lần, được vài tháng thì con lại bị quái thai, không đẻ được. Bản thân anh càng ngày àng ốm đau, mù cả mắt bởi chất độc da cam ngấm vào người, biến chứng rất nhiều bệnh tật. Rất đau lòng là khi chúng tôi quay xong, cả đoàn làm phm thu dọn hết đồ và đi ra cổng. Không hiểu sao tôi lại quên sổ ghi chép. Tôi quay lại và thấy vợ chồng anh ăn cơm, chỉ có nồi cơm va bát rau, cùng một cái mâm rách, cũng không có muối mà ăn. Tôi nhìn thấy cảnh đó mà xót xa quá. Mặc dù đã 1h chiều nhưng tôi vẫn gọi mọi người quay lại để ghi lại những hình ảnh đó." 

Đạo diễn, NSUT Trịnh Quang Tùng đã có nhiều lần được đi làm phim cùng NSND Vũ Lệ Mỹ, đặc biệt trong thời gian đầu anh mới vào nghề. Anh khâm phục NSUT Lệ Mỹ không chỉ ở những đề tài bà thực hiện đầy tính thời sự và gợi lòng trắc ẩn mà còn bởi kĩ năng khai thác cảm xúc của nhân vật: "Cô chuẩn bị tâm lý  trước khi phỏng vấn một người rất tốt. Chúng ta là một người bình thường, để khóc về một chuyện đã qua thì chúng ta có chảy nước mắt hay không, hay cần có sự chuẩn bị. Cô Vũ Lệ Mỹ đã chuẩn bị tâm lý để đẩy đến cao trào cho nhân vật ấy. Và cô là một người phụ nữ rất quyết liệt, dám xông vào bãi mìn, những nơi nguy hiểm tính mạng. Sự quyết liệt trong nghề của cô rất rõ trong từng thước phim Những thành công ấy chắc người xem và cả ban giám khảo cũng cảm nhận được sự quyết liệt của người phụ nữ làm phim nhưng lại rất cảm xúc."

Đạo diễn, NSND Vũ Lệ Mỹ - Ảnh: NVCC

NSND Vũ Lệ Mỹ là người hiếm hoi thành công ở trên cả hai lĩnh vực phim khoa học và phim tài liệu Việt. Những bộ phim khoa học: “Măng thơ”, “Trẻ em vẽ”, “Cánh kiến đỏ”, “Sự đam mê tăm tối”, “Sự sống và cái chết của kim loại”… là những đề tài gai góc mà chỉ nghe nói đến khiến cho nhiều người ái ngại nhưng khi xem rồi, thấm rồi mới thấy nhân bản và đầy ắp tình người như nhận định của NSND Lương Đức, một đồng nghiệp thân thiết của bà: "Phần lớn phim của bà đều dùng ngôn ngữ phim tài liệu để diễn đạt nội dung khoa học. Nhưng ranh giới thì rất khó phân biệt. Bởi vì nó không chỉ đơn thuần là khoa học một cách khô khan lý trí mà bao giờ cũng mang theo sự rung động của người làm phim. Ranh giới đó rất khó đánh giá nhưng hiệu quả  của một tác phẩm chính là người xem rút ra hiệu quả cuối cùng là gì, tác động của nó là gì."

NSND Vũ Lệ Mỹ sinh ra và lớn lên tại xã Ái Quốc, huyện Nam Sách, tỉnh Hải Dương, một xã anh hùng nằm giữa hai chiếc cầu lịch sử Phú Lương và Lai Vu, nơi có đội du kích đường 5 từng lập nhiều chiến công lẫy lừng trong thời chống Pháp. Năm 1977 sau hơn 10 năm gắn bó với bàn dựng, bà mới thu xếp công việc gia đình để theo học khóa đào tạo đạo diễn hơn 2 năm tại Cộng hòa dân chủ Đức. Ngay sau khi kết thúc khóa học này, bà đã trở về nước và đầu quân cho xưởng khoa học, thuộc xưởng phim thời sự tài liệu Việt Nam và bắt tay vào vai trò đạo diễn

Ẩn sau vẻ ngoài dịu dàng là sự mạnh mẽ của một người dám lăn vào cuộc sống, săn tìm những đề tài cập nhật mang tính nhân văn. Sự xông xáo của bà không kém gì phái mạnh nhưng ưu thế của NSND Vũ Lệ Mỹ chính là dịu hiền, đằm thắm.

Đến nay, bà vẫn say mê với điện ảnh, vẫn gắn bó với nhiều cung đường đất nước và chuẩn bị cùng đạo diễn, NSND Lương Đức ra mắt sê ri phim tài liệu “Tín ngưỡng tôn giáo Việt Nam” dự kiến ra mắt trong năm nay.