Người làm nghề biên tập viên sách văn học giống như những người “đãi cát tìm vàng” để hoàn thiện các bản thảo chất lượng thành những cuốn sách có giá trị. Mỗi tác phẩm đến với bạn đọc mang dấu ấn người “bắc cầu” là các biên tập viên trực tiếp biên tập, chỉnh sửa, hoàn thiện. Đây cũng là điểm mấu chốt để tác phẩm đến tay bạn đọc một cách chỉn chu, chất lượng, một trong những động lực thúc đẩy sự phát triển của dòng sách văn học. 

Bất cứ một công việc nào cũng đan xen cả niềm vui và nỗi khó nhọc. Nghề biên tập sách văn học không phải là ngoại lệ. Ý nghĩa và cả thử thách nghề này mang lại quyết định đến sự gắn bó dài lâu, bền chặt hay chỉ ngắn ngủi, thoảng qua.

Nhà báo, nhà văn, biên tập viên Yên Ba

Nhà văn, nhà báo Yên Ba (NXB Hội Nhà văn) đồng thời là biên tập viên (BTV) phụ trách nhiều bản thảo của các nhà văn, nhà thơ đã thành danh.

Ông dẫn ra một trải nghiệm nhìn nhận vào công việc điển hình của các biên tập viên sách văn học. Khi nhận biên tập cuốn di cảo của nhà thơ Chế Lan Viên, tác phẩm đã từng in lần đầu ở NXB Thuận Hóa, công việc biên tập ban đầu đã được nhà văn Vũ Thị Thường đảm trách. Thế nhưng khi bắt tay vào thực hiện, nhà văn Yên Ba vẫn cần trao đổi một cách tỉ mỉ, chi tiết với nhà văn Phan Thị Vàng Anh, con gái của nhà thơ Chế Lan Viên. Qua nhiều cuộc điện thoại, điện đàm từ hai đầu – TP HCM và Hà Nội, nhiều nội dung mới được thống nhất và cuốn sách mới ra đời.

Với bản thảo của các tác giả đã có tên tuổi yêu cầu sự cẩn trọng để làm sao giữ trọn vẹn tinh thần, phong cách sáng tạo đã định hình. Còn với những tác giả trẻ với các tác phẩm đầu tay, với kinh nghiệm “chuyên trị” mảng sách này, tác giả Đặng Thiên Sơn không phụ lại sự tin tưởng giao phó tác phẩm của các bạn văn: "Trong 10 năm làm biên tập viên mảng sách văn học ở các nhà sách, tôi có dịp làm việc với nhiều tác giả là các nhà văn nhà thơ trẻ với các tác phẩm đầu tay. Nội dung, hình thức, cách trình bày, thể hiện tác phẩm của họ chưa thực sự hoàn thiện. Có một lần tôi biên tập tập thơ cho một bạn trẻ ở Lai Châu và có đổi cho bạn ấy một tựa sách mới thay thế cái tên tối nghĩa ban đầu. Cuốn sách sau này được giải của Hội Văn học nghệ thuật Lai Châu. Với các bản thảo đầu tay, chúng tôi cũng chăm chút, hoàn thiện giúp tác giả".

Khi tiếp nhận bản thảo từ tác giả, người biên tập vững vàng các kỹ năng đã luôn có một tâm thế bình tâm chấp nhận. Họ xác định phải làm sao bản thảo đã hay, đã tốt phải hay, phải tốt hơn nữa, nghĩa là phải đạt đến mức độ hoàn thiện, không phí phạm tiềm năng của tác giả và nâng tầm giá trị cần phải có của tác phẩm. Với những bản thảo có nội dung tốt nhưng còn có vấn đề, trong trình bày, diễn đạt, ngôn ngữ, logic thì người biên tập viên lành nghề phải phát huy được các kỹ năng để hỗ trợ tác giả có một tác phẩm đủ điều kiện để in ấn.       

Làm công việc “bắc cầu” hoàn thiện bản thảo để in ấn thành tác phẩm thực thụ đến tay bạn đọc, những sự cố mà các biên tập viên dòng sách văn học gặp phải có nhiều lúc cũng éo le, muôn hình vạn trạng. Biên tập viên Yên Ba “trần tình” về một số kỷ niệm nhớ đời mà ông và các đồng nghiệp đã gặp phải: "Đôi khi sự cố gặp phải khi bỏ sót một dấu chấm, dấu phẩy, ngắt xuống dòng hoặc in trùng một vài trang. Có khi tác giả gửi đến một tác phẩm có nội dung tốt nhưng có một số đoạn, một số câu chưa phù hợp với luật xuất bản, BTV đã đề nghị cắt bỏ và tác giả đồng ý. Khi gửi lại cho tác giả để đọc lần cuối cùng họ lại mang câu đã cắt bỏ ấy đưa vào trang khác của tác phẩm. Biên tập viên vì tin tưởng không cẩn thận rà soát kỹ lại nên đã bỏ sót và khi in ấn mới phát hiện ra".

Biên tập viên Song Khê

Vừa có sự tinh tường, tỉnh táo, lý tính, vận dụng các kỹ năng khi xem xét biên tập bản thảo. Đồng thời phải cảm thụ câu chuyện ngôn từ bằng chính cảm xúc của mình.

Biên tập viên Song Khê (từng có nhiều năm làm việc tại NXB Trẻ) coi công việc này như người làm xiếc trên dây, tự cân bằng trong công việc cần mẫn thường ngày: "Chuyện biên tập viên trích lương đền bù chi phí tổn thất một cuốn sách không đạt được thỏa thuận in ấn là không hiếm hoi. Có khi được giao biên tập những tác phẩm không đúng “gu” đọc của mình, quá bi thương, nghiệt ngã, ảnh hưởng tới tâm trạng của mình suốt một quá trình, mình phải tìm niềm vui để cân bằng cảm xúc bản thân, cố gắng làm tốt nhất có thể

Hơn 10 năm gắn bó với công việc biên tập sách văn học ở NXB Quân đội nhân dân, nhà văn Trần Đức Tĩnh đã thu nhận và đúc kết được nhiều kinh nghiệm quý báu trong nghề: "Tôi được các bậc tiền bối như nhà văn Khuất Quang Thụy, nhà văn Đỗ Chu và một số nhà văn khác chia sẻ một số kinh nghiệm trong biên tập sách văn học.

Dấu ấn, tâm và tài của người “bắc cầu” tác phẩm văn học đến với bạn đọc vẫn đậm nét và được đề cao là vì thế: "Hiện nay nhiều biên tập viên sử dụng phần mềm AI hoặc chat GPT, các phần mềm mới để kiểm soát lỗi đỡ được nhiều công sức.

Thế nhưng họ không biết được rằng các phần mềm này hoàn toàn không phải công cụ toàn năng, áp dụng mà không kiểm tra lại có thể vấp vô vàn lỗi. Nếu chỉ ỷ vào phần mềm để truy soát lối thì biên tập viên hoàn toàn có thể phạm sai sót.

Nói chung bạn đọc khi đọc tác phẩm không thể hình dung được công việc biên tập khó nhọc ra sao. Với biên tập viên có tâm, có hiểu biết tổng hợp, đa ngành, đa dạng thì không bao giờ là thừa."