Một trong hai tác phẩm đoạt Nobel Văn học năm 2018 “Bieguni, những người không ngừng chuyển động” của Olga Tokarczuk, đã được dịch giả Nguyễn Văn Thái, người Việt ở Ba Lan chuyển ngữ từ nguyên bản tiếng Ba Lan, NXB Phụ nữ phát hành nhân dịp kỷ niệm ngày Độc lập của Ba Lan (11/11/1918 – 11/11/2020).
Giáo sư Per Wastberg, Chủ tịch Ủy ban Nobel về văn học trong buổi lễ trao giải cho Tokarczuk đã nhận xét: “Chúng ta có nhà văn tầm cỡ thế giới, người miêu tả thế giới bằng phong cách đầy chất thơ và khác thường”. Olga Tokarczuk sinh năm 1962 tại Sulechov, Lublin, là nhà văn, nhà phê bình văn học, nhà thơ, tác giả kịch bản sân khấu và điện ảnh. Cho đến tháng 10/2019 sách của bà đã được dịch ra 37 thứ tiếng. Dịch giả Nguyễn Văn Thái chia sẻ về cuốn tiểu thuyết tầm cỡ này.
PV: Nếu có thể khái quát về kiệt tác văn học này, ông có thể giới thiệu những điểm gì đáng chú ý của tác giả và tác phẩm?
 Dịch giả Nguyễn Văn Thái. |
Dịch giả Nguyễn Văn Thái: Với Bieguni, những người không ngừng chuyển động, tác giả đã nhận được giải thưởng Nike, một trong những giải thưởng lớn nhất của nền văn học Ba Lan dành cho tác giả trong năm 2008. Và cũng tác phẩm này, cùng với “Bộ sách lớn của Jakob” xuất bản năm 2017 là hai tác phẩm đã đưa bà Olga Tokarczuk đến với giải thưởng Nobel văn học được công bố ngày 10/10/2019.
Trong tác phẩm Bieguni, những người không ngừng chuyển động Tokarczuk tìm thấy cảm hứng từ những tấm bản đồ và góc nhìn từ trên cao, khiến vũ trụ thu nhỏ của bà trở thành tấm gương phản chiếu vũ trụ rộng lớn.
Chúng ta có gì chung với các tín đồ cổ hủ của Chính thống giáo Bieguni, những kẻ chế ngự cái ác bằng chuyển động? Tên gọi bieguni, như tác giả giải thích, xuất phát từ các từ bieg (chạy) và ucieczka (chạy trốn). Trong chúng ta có bao nhiêu phần giống họ?
Trong tác phẩm này Olga Tokarczuk đã trả lời một phần trong câu hỏi đó. Bà đã dẫn dắt chúng ta từ các cung điện xưa của vua một nước Hồi giáo nhỏ bé, qua các phòng trưng bày đồ cổ thế kỷ XVII, đến các nhà ga hiện đại ở sân bay, Olga Tokarczuk đưa độc giả vào cuộc hành trình hiếm thấy qua các địa điểm và thời gian khác nhau. Tác giả mời chúng ta cùng chế ngự thực tế mơ hồ, chắp vá, vất bỏ những lối mòn quen thuộc. Bà thường được nhắc đến với giọng điệu huyền bí trong các tác phẩm của mình.
Chính trong tác phẩm này bà nói: "Trong những trang viết của tôi cuộc sống biến đổi thành những câu chuyện không đầy đủ, những lời nói mơ mộng, những chủ đề không rõ ràng, xuất hiện từ xa trong những viễn cảnh không bình thường và luôn di động hoặc trong những lát cắt ngang – và khó đưa ra được những kết luận nào đó về toàn bộ”.
Olga Tokarczuk đã mô tả thế giới quanh ta bằng phương pháp hết sức đặc biệt, thông minh và nhạy cảm. Bà đã dành ra ba năm để hoàn thành tác phẩm này. Bà kể rằng phần lớn các ghi chép được bà thực hiện trong các chuyến đi: Song đây không phải là cuốn sách về du lịch. Trong đó không miêu tả di tích và địa điểm. Đó không phải là nhật ký du lịch và cũng không phải là phóng sự. "Tôi chỉ muốn nhìn kỹ cái được gọi là du lịch, là chuyển dịch, là thay đổi chỗ. Điều đó có ý nghĩa gì? Nó mang lại cho chúng ta cái gì?” Bà viết trong phần giới thiệu cuốn sách xuất bản lần thứ nhất.
Như bà nói "Viết tiểu thuyết đối với tôi là kể chuyện cổ tích cho chính bản thân mình ở tuổi trưởng thành. Giống như trẻ con vẫn làm trước khi chúng đi ngủ. Ngôn ngữ được dùng nằm giữa mơ và thực, vừa miêu tả vừa bịa đặt.”
 Nhà văn Olga Tokarczuk - Ảnh:wikipedia. |
PV: Dường như là những gương mặt Nobel của văn học Ba Lan đều đã được các dịch giả Việt Nam chọn lọc, giới thiệu tới bạn đọc Việt Nam?
Dịch giả Nguyễn Văn Thái: Ba Lan cho đến nay đã có 5 tác giả nhận được giải thưởng Nobel Văn học. Và đều được dịch ít nhiều ra tiếng Việt. Người đầu tiên là Henryk Sienkiewicz, Việt Nam đã xuất bản cuốn sách nổi tiếng nhất của ông Quo Vadis do dịch giả Nguyễn Hữu Dũng dịch năm 1988. Cuốn sách này cũng được giải thưởng của Hội Nhà văn Việt Nam.
Tác giả thứ hai Wladyslaw Reymont được giải thưởng Nobel văn học năm 1924 với tác phẩm Nông dân. Cuốn sách này đã được tôi dịch, xuất bản năm 2012 và đến năm 2013 cuốn sách cũng được nhận được giải thưởng dịch thuật của Hội Nhà văn Việt Nam. Người thứ ba được giải thưởng Nobel văn học năm 1980, Czeslaw Miloszm với một phần tác phẩm được dịch giả Tạ Minh Châu chọn lọc dịch ra tiếng Việt. Cuốn sách này cũng được dư luận trong nước chú ý. Đặc biệt là cuốn sách của nhà thơ Wislawa Szymborska, tác giả được giải thưởng Nobel Văn học năm 1996 cũng được Tạ Minh Châu dịch ra tiếng Việt và được nhiều người yêu thích.
Cho đến nay Olga Tokarczuk là tác giả thứ 5 được giải thưởng Nobel của Ba Lan. Và bà là một tác giả tương đối trẻ. Bà sinh năm 1962. Hiện nay bà là một nhà văn rất sung sức, đề tài của bà cũng khác biệt so với các tác giả khác.
 Bìa cuốn sách tiếng Ba Lan của nhà văn Olga Tokarczuk. |
PV: Ông đã lựa chọn dịch tác phẩm này trong hoàn cảnh nào?
Ủy ban Nobel vinh danh Olga Tokarczuk “vì trí tưởng tượng dưa trên các quan sát tinh tế, kết hợp với sự say mê của bộ óc bách khoa, bà chỉ ra cho chúng ta thấy việc vượt qua các ranh giới như là một dạng của cuộc sống. Bà chưa bao giờ xem hiện thực là thứ gì đó ổn định và tồn tại vĩnh hằng.”
Dịch giả Nguyễn Văn Thái: Olga Tokarczuk nhận được giải thưởng Lớn của Văn học Hoàng gia Anh, giải Booker. Bà Lisa Appignanesi, Chủ tịch Hội đồng The Man Booker International Prize, đồng thời là Chủ tịch Hội Văn học Hoàng gia Anh đã nhận xét: “Cuốn sách Bieguni tràn đầy năng lượng, là cuốn sách tỏa sáng chói lọi, rất dí dỏm hài hước và hết sức cuốn hút”.
Chính sau khi tác phẩm này dịch ra tiếng Anh và giành giải thưởng Booker, người Ba Lan gần như tin chắc chắn là bà sẽ nhận được giải thưởng Nobel văn học.
Tôi có anh bạn đồng môn học cùng Bách khoa Warszawa những năm 70 đã cam đoan với tôi, là thế nào bà Olga cũng được nhận giải thưởng Nobel, mặc dù lúc bấy giờ chưa công bố. Cuốn sách này tôi đã mua từ năm 2014, nhưng sau khi anh bạn nói, tôi đã quan tâm đến nhiều hơn và năm 2018 thì bắt đầu dịch thử.
Tôi tìm cách dịch tác phẩm này, với mong muốn cung cấp một cách nhìn mới về các tác giả Ba Lan cho bạn đọc Việt Nam. Bởi vì đọc cuốn sách này hoàn toàn không giống như các tiểu thuyết của những nhà văn khác, hầu như nó là một tập hợp diễn đạt những suy nghĩ về rất nhiều đề tài, về thế giới, về con người, nó không chỉ hoàn toàn là một tiểu thuyết mà có thể nói là rất nhiều câu chuyện của mươi nhân vật sống ở nhiều vùng đất, nhiều xã hội, nhiều nền văn hóa khác nhau. Bà dẫn chúng ta khám phá thế giới theo cách riêng. Chính vì thế tôi quan tâm đến việc dịch cuốn này, cũng để chúng ta hiểu được tại sao tác giả nhận giải thưởng Nobel với cách viết tương đối khác biệt so với cách viết thông thường mà chúng ta hằng quen.
PV: Xin cảm ơn dịch giả.
Olga Tokarczuk sinh tại Sulechov, Lublin, Ba Lan. Bà tốt nghiệp khoa Tâm lí Đại học Tổng hợp Varsava. Bà là nhà văn, nhà phê bình văn học, nhà thơ, tác giả kịch bản sân khấu và điện ảnh, là người theo trào lưu nữ quyền và hiện thực huyền ảo, đồng thời cũng là người nổi tiếng vì các hoạt động bảo vệ môi trường, bảo vệ động vật.
Năm 1979 truyện ngắn đầu tay của Olga Tokarczuk được đăng tải trên Tạp chí Thanh niên, năm 1989 những bài thơ đầu tay được in trong các tạp chí Radar và Đời sống văn học. Tiểu thuyết đầu tay của bà xuất bản năm 1993 và từ đó đến nay hầu như năm nào cũng có tác phẩm ra mắt độc giả. Olga Tokarczuk là một trong những nhà văn được đánh giá cao trên thế giới và là nhà văn nhận được nhiều giải thưởng ở trong nước và nước ngoài trong những năm gần đây.