Khi được hỏi lí do nào đã thôi thúc nhà văn Lê Phương Liên hoàn thành được cuốn tiểu thuyết dã sử về Hồng Hà nữ sĩ Đoàn Thị Điểm, bà tâm sự: “Tôi hăng hái ngồi bên bàn phím, viết đêm viết ngày như là nhập đồng, như là có một nguồn lực siêu nhiên nào thôi thúc”. Thật vậy, chắc chỉ có thể lí giải như thế cho trường hợp này - cuốn tiểu thuyết dã sử đầu tiên của nhà văn Lê Phương Liên viết về một bậc nữ nhân kì tài, vô cùng đặc biệt trong lịch sử văn học trung đại Việt Nam.

Cuốn tiểu thuyết nhỏ gọn với năm chương mà thâu tóm được toàn bộ cuộc đời đầy biến động của một nhà giáo, một thầy thuốc, một nữ tác gia có tư tưởng, có tầm nhìn sâu rộng, có chính kiến và có một tấm lòng rất mực nhân hậu. Thật khó hình dung về một bà Điểm tài sắc vẹn toàn nhưng không chỉ là cầm kì thi họa mà lại còn có tài… võ nghệ.

Chẳng thế mà trong một lần một mình về quê, khi gặp cướp bà đã làm cho tên cướp hồn bay phách lạc; hay như những lần bà múa bài Hoa mai quyền dưới trăng cùng anh trai Đoàn Doãn Luân khiến bao người trầm trồ thán phục.

Lê Phương Liên đã rất dụng công khi cài cắm các chi tiết làm cầu nối cho các nhân vật có dịp xuất hiện như trong khi Đoàn Thị Điểm làm con nuôi Thượng thư Lê Anh Tuấn, bà đã có dịp được gặp gỡ và trò chuyện với Tiến sĩ Nguyễn Kiều; tên cướp Đoàn Thị Điểm gặp trên đường về sau trở thành học trò của Hồng Hà nữ sĩ; cậu Chiêu Bảy Lê Hữu Trác từng ở với gia đình Đoàn Thị Điểm trước khi tòng quân, và bà đã gặp lại cậu em thân thiết này khi tiễn chồng đi sứ.

Tài năng hiếm có, tấm lòng nhân hậu của bà đã cảm hóa và gây ấn tượng mạnh với tất cả những người có cơ hội được gặp gỡ với bà – từ Thượng thư Lê Anh Tuấn, Tiến sĩ Nguyễn Kiều, cậu Chiêu Bảy Lê Hữu Trác, Đặng Trần Côn, Nguyễn Nghiễm đến các học trò, người dân làng quê bà cũng như quê chồng khi bà cùng dân làng chữa trị bệnh cho các thương binh trong chiến trận…

Đan cài vào diễn biến cuộc đời của Đoàn Thị Điểm, tác giả cũng khéo léo bàn về tài năng văn chương thiên phú, khả năng đồng cảm và chiêm nghiệm sâu sắc của nữ sĩ ngay từ thuở nhỏ, để nàng ứng tác thơ văn, sáng tác truyện kì ảo và dịch Nôm Chinh phụ ngâm một cách thần tình.

Song hành với các tuyến nhân vật chính gắn liền với cuộc đời Đoàn Thị Điểm như Đoàn Doãn Luân (người anh gắn liền với tuổi thơ), Tiến sĩ Nguyễn Kiều (phu quân tri kỉ), tác giả còn dựng nên một nhân vật phụ nhưng lại rất quan trọng, thể hiện trí tưởng tượng và sáng tạo của người viết: đó là Trần võ sư.

Đây là người nô bộc (vốn là hoạn quan) theo suốt cuộc đời Đoàn Thị Điểm với một lòng trung thành, tận tụy nhưng đằng sau đó là một tình yêu tha thiết, sâu nặng mà đến tận cuối truyện người đọc mới vỡ lẽ ra nhờ những đoạn độc thoại nội tâm xúc động của nhân vật này khi chứng kiến giây phút Hồng Hà nữ sĩ rời xa cõi tạm.

Vì những chi tiết nhỏ như thế mà Nữ sĩ thời gió bụi cứ thế đi vào lòng người, khắc họa chân dung Đoàn Thị Điểm rất “người”, sinh động và gần gũi.

Viết về một nhân vật lịch sử có tầm vóc là điều không hề dễ dàng. Viết về một người phụ nữ ba trăm năm trước sống trong lễ giáo phong kiến hà khắc đã mang đầy tư tưởng nữ quyền lại càng là một thử thách. Lê Phương Liên đã tìm ra cho mình một cách tiếp cận dân dã mà đầy thuyết phục để đưa người đọc vào chuyến phiêu lưu, trải nghiệm đầy đủ nhân tình thế thái của một nữ sĩ thời gió bụi đầy xúc động và nhân văn.