Trong số 18 tác giả được trao tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh về văn học, nghệ thuật năm 2016, giới mỹ thuật có duy nhất 1 tác giả được tặng giải thưởng cao quý này. Đó là nhà điêu khắc Tạ Quang Bạo. Ngoài giải thưởng Hồ Chí Minh, Tạ Quang Bạo còn đoạt nhiều giải thưởng danh giá khác. Ông là nghệ sĩ giỏi nhiều thể loại, cả vẽ tranh, tạc tượng, điêu khắc tượng đài.
Nhà điêu khắc Tạ Quang Bạo, sinh năm 1941, quê quán ở tỉnh Thanh Hóa. Ông là Ủy viên Ban Chấp hành Hội Mỹ thuật Việt Nam khóa II (1983 - 1989), Chủ tịch Hội đồng Nghệ thuật chuyên ngành Điêu khắc khóa V (1999 - 2004) và khóa VI (2004 - 2009).
 Tượng đài Chiến thắng Quế Sơn Bê tông, nhóm tượng cao 6m, bệ tượng cao 10m, 1983 đặt tại đỉnh Cấm Dơi, thị trấn Đông Phú, huyện Quế Sơn, tỉnh Quảng Nam. - Arnh: ape.gov.vn |
Ông Tạ Quang Bạo kể: “Tôi tốt nghiệp trung cấp Trường mỹ thuật công nghiệp rồi được về công tác ở Bảo tàng mỹ thuật Việt Nam. Chúng tôi là những người đầu tiên sửa chữa Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam cùng Viện trưởng Nguyễn Đỗ Cung. Sau đó tôi tiếp tục đi học và đi bộ đội đóng ở quân khu 5. Sau khi rời ngũ tôi làm ở Bảo tàng quân đội Việt Nam.”
Tạ Quang Bạo là một trong số ít những nhà điêu khắc sáng tác nhiều tượng đài nhất ở Việt Nam. Các tác phẩm tượng đài của ông có mặt ở hầu hết các tỉnh, thành phố trong cả nước, có giá trị nghệ thuật cao, giàu tính nhân văn, ý nghĩa giáo dục. Ông cũng từng là người lính cầm súng ra mặt trận trong những năm kháng chiến chống Mỹ cứu nước. Bởi vậy, hầu hết các tượng đài của ông sáng tác có chung đề tài về chiến tranh, cách mạng. Có thể kể tới các tác phẩm như: Tượng đài “Chiến thắng Sông Lô” đặt tại huyện Đoan Hùng, tỉnh Phú Thọ. Tượng đài và phù điêu “Tưởng niệm Noọng Nhai”, đặt tại xã Thanh Xương, huyện Điện Biên, tỉnh Điện Biên. Tượng đài “Chiến thắng Quế Sơn”, ở xã Cấm Dơi, huyện Quế Sơn, tỉnh Quảng Nam; tượng đài “Tình hữu nghị Việt - Lào” ở Nghĩa trang đường 9, tỉnh Quảng Trị… Bên cạnh đó, ông cũng rất thành công với những sáng tác trong mảng đề tài về quê hương, gia đình, tình yêu.
Với hai tác phẩm “Đảo tiền tiêu” và “Hòn Vọng Phu”, nhà điêu khắc Tạ Quang Bạo là người đầu tiên sáng tác tượng về đề tài biển đảo của Tổ quốc. Là người từng tham gia giải phóng quần đảo Trường Sa nên ông sớm nhận ra biển đảo vô cùng quan trọng và thiêng liêng với Tổ quốc. “Tôi được Ban tuyên huấn cử đi cùng với bộ đội ra đảo Trường Sa, giải phóng miền Nam xong bộ đội ra giữ đảo Trường Sa ngay. Lúc đó, tôi nghĩ rằng Tổ quốc rộng dài đất nước phải giữ biển đảo, cho nên tôi sáng tác đề tài bộ đội với biển đảo. Tôi làm tượng đảo tiền tiêu trong mấy năm mới xong. Tôi được giải nhất năm 1980 với tác phẩm đảo tiền tiêu.”
 Nhà điêu khắc Tạ Quang Bạo bên tác phẩm “Hoàng Sa - Chủ quyền Hải phận Việt Nam - Ảnh: laodong.vn |
Ít ai có thể tạc tượng được bằng một tay như ông, bởi công việc tạc tượng là việc rất nặng nhọc. Bức tượng “Hoàng Sa”, ông làm trong những ngày bị tai biến, liệt một tay, vào giữa năm 2014, trong thời điểm giàn khoan Trung Quốc xâm phạm chủ quyền vùng biển Việt Nam. Tác phẩm này năm 2015 được trao giải Nhất trong cuộc vận động sáng tác về đề tài lực lượng vũ trang và chiến tranh cách mạng.
Với những đóng góp của mình trong suốt quá trình hoạt động sáng tạo nghệ thuật, năm 2001 nhà điêu khắc Tạ Quang Bạo được tặng Giải thưởng Nhà nước về Văn học Nghệ thuật cho các tác phẩm: “Tình hữu nghị Việt - Lào” (buộc chỉ cổ tay); Tượng đài “Nghĩa trang Buôn Mê Thuột”; Tượng đài “Chiến thắng Xuân Trạch” (Thu Đông 1947 - Vĩnh Phúc); Tượng đài “Chiến thắng Nha Trang”. Năm 2016, ông vinh dự được trao tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh về Văn học Nghệ thuật cho hai tác phẩm “Tượng đài Chiến thắng Quế Sơn” ở Quảng Nam và “Tượng đài Chiến thắng sông Lô” ở Phú Thọ.
Nhà điêu khắc Tạ Quang Bạo cho biết: “Tượng đài chiến thắng Quế Sơn và tượng đài chiến thắng sông Lô là những tượng đài đầu tiên của đất nước. Tôi là người lính đi tham gia chiến đấu ở mảnh đất Quế Sơn. Địa điểm làm tượng đài chiến thắng Quế Sơn là căn cứ quân sự của Mỹ, ở đó bộ đội hy sinh rất nhiều mới đánh thắng trận Quế Sơn. Chiến thắng Quế Sơn, ca ngợi tinh thần dũng cảm, ý chí chiến đấu, hy sinh của bộ đội Việt Nam. Tượng đài chiến thắng Quế Sơn và tượng đài chiến thắng sông Lô làm bằng bê tông. Tượng đài Quế Sơn làm mất 4 năm còn tượng đài chiến thắng sông Lô làm hơn 10 năm.”
Giờ đây, tuổi cao, không tạc tượng được nữa nhưng nhà điêu khắc Tạ Quang Bạo vẫn trọn vẹn một tình yêu dành cho nghệ thuật. Ngôi nhà của ông ở ngõ nhỏ phố Hoa Lư, Hà Nội, lưu giữ hàng trăm tác phẩm của ông như một bảo tàng nghệ thuật thu nhỏ. Ông là nghệ sỹ tạo hình đầu tiên thuộc thế hệ kháng chiến chống Mỹ cứu nước được tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh về Văn học Nghệ thuật./.