NSƯT Nguyễn Văn Khuê

Là con trai trưởng của nghệ nhân nhân dân Nguyễn Văn Mùi – tay trống chầu đệ nhất Hà Thành, NSƯT Nguyễn Văn Khuê cũng là truyền nhân đời thứ 6 của giáo phường Thái Hà – một địa chỉ ca trù với hàng trăm năm tuổi còn hoạt động đến ngày hôm nay, mang trách nhiệm tự thân giữ gìn và lan tỏa nghệ thuật truyền thống.

Trách nhiệm ấy, niềm tâm huyết ấy được nghệ nhân Nguyễn Văn Mùi trao truyền cho các con, không chỉ bằng những lời dặn dò mà còn bằng sự rèn giũa hằng ngày kỹ càng cụ thể.

Lớn lên trong âm sắc ca trù, 12 tuổi Nguyễn Văn Khuê bắt đầu theo học đàn đáy từ người bác họ - nghệ nhân Phó Đình Kỳ.

Sau khi tốt nghiệp phổ thông, ông theo học Khoa Âm nhạc Truyền thống - Nhạc viện Hà Nội (Nay là Học viện Âm nhạc Quốc gia Việt Nam) để được tiếp cận và thực hành nghệ thuật theo hướng bài bản, kinh viện, có thêm một nghề “lấy tay phải nuôi tay trái” như lời cha dặn, đồng thời tiếp tục hoàn thiện tiếng đàn đáy và các kỹ năng khác của nghệ thuật ca trù.

Ông không chỉ là một kép đàn bền bỉ trên canh hát mà còn có thể hát, gõ phách, cầm chầu, sáng tác thơ theo các thể thức ca trù. Nhiều năm trời ông nghiên cứu, sưu tầm các làn điệu cổ, làn điệu khuôn, giữ gìn các khúc thức, các nguyên tắc, để ca trù không mất đi  cái gốc bác học đầy tinh tế trước những biến động dữ dội của thời gian và lòng người.

Những năm 70 - 80 của thế kỷ trước là thời kỳ bao cấp thiếu thốn, ca trù không được đánh giá đúng, nhiều ca nương, kép đàn bỏ nghề, nhưng ca trù Thái Hà vẫn kiên nhẫn duy trì các buổi sinh hoạt, thu hút các nghệ nhân đến đàn hát vào các dịp cuối tuần, ngày giỗ, ngày Tết. Ngôi nhà nhỏ của gia đình trong con ngõ phố Thụy Khê đã trở nên thân thuộc gắn bó với các nghệ nhân nổi tiếng như Quách Thị Hồ, Phó Thị Kim Đức.

“Trò nào giáo ấy”. Từ xa xưa, các giáo phường ca trù vốn giữ riêng ngón nghề trong dòng tộc, trong giáo phường mà không truyền thụ cho người bên ngoài. Huống chi Thái Hà được mệnh danh là “giáo phường đệ nhất bộ” (ca nương đệ nhất bộ, phách đệ nhất bộ, trống chầu đệ nhất bộ), nổi tiếng với sự chuẩn chỉ về các khúc thức trong ca trù, từ lời ca, điệu hát đến tiếng phách, tiếng trống chầu được giữ gìn nghiêm cẩn qua hàng trăm năm. Nhưng khi Nhà nước có chủ trương phục hồi ca trù cùng các loại hình nghệ thuật truyền thống, NSƯT Nguyễn Văn Khuê lại cùng cha - nghệ nhân nhân dân Nguyễn Văn Mùi tiếp tục cống hiến sức lực của mình, truyền dạy cho các địa phương, không hề giữ riêng các ngón nghề. Mục đích cuối cùng cũng là để ca trù không bị thất truyền, mai một. Ca trù phải được gìn giữ với cốt cách sang trọng, tinh tế vốn có.

NSƯT Nguyễn Văn Khuê trong canh hát ca trù.

Năm 2002, với tài trợ của quỹ Ford và sự hỗ trợ của Viện Văn hóa Nghệ thuật Quốc gia, trong hai tháng trời ông trực tiếp đứng lớp ở Nhạc viện Hà Nội, dốc lòng dạy cho các nghệ sỹ trẻ những kiến thức cơ bản của ca trù, về phách khuôn, đàn khuôn. Những lớp học vẫn được ông duy trì đến tận bây giờ bằng nhiều hình thức khác nhau.

Thời điểm Viện Văn hóa Nghệ thuật Quốc gia lập hồ sơ trình UNESCO công nhận ca trù là Di sản văn hóa phi vật thể và truyền miệng của nhân loại, gia đình NSƯT Nguyễn Văn Khuê đã đóng góp rất nhiều tư liệu cùng hiện vật cổ.

Trong các thước phim trình hội đồng UNESCO đều có sự hiện diện của nghệ nhân Nguyễn Văn Mùi. Bản thân NSƯT Nguyễn Văn Khuê từng có nhiều bài viết, công trình nghiên cứu về ca trù, đi nói chuyện ở nhiều nơi, cố vấn hoặc đạo diễn nghệ thuật cho các đoàn làm phim về ca trù.

Đóng góp là vậy, nhưng ngay cả khi không có sự ghi nhận tương xứng thì ông và những thành viên của giáo phường vẫn lặng lẽ, khiêm cung với nếp nhà, bởi hạnh phúc lớn nhất của họ là giữ được nghiệp tổ cho đến nay là đời thứ 7.

Sự xuất hiện của các thành viên ca trù Thái Hà ở các không gian trình diễn với tiếng đàn, nhịp phách, lời ca chính là lý lẽ có tính thuyết phục nhất về giá trị, sức sống của loại hình diễn xướng dân gian đầy tính bác học này trong bối cảnh đương đại hôm nay.

***

Đàn đáy vốn tên gốc là “Đàn Không Đáy” tức “Vô Đề Cầm” - một nhạc cụ độc đáo từ hình dáng đến thanh âm, không thể thiếu được trong canh hát ca trù. Gắn bó với cây đàn từ thời thơ bé, sau này khi đã tốt nghiệp Học viện Âm nhạc Quốc gia, NSUT Nguyễn Văn Khuê vẫn tiếp tục khổ luyện. Thời điểm ấy, khi ca trù gần như vắng bóng, có không ít lần ông chán nản, hoang mang về con đường đi của mình. Mình đàn cho ai nghe? Liệu ca trù có hồi sinh? Liệu có giữ được nghiệp tổ? Những lời động viên của cha đã giúp ông có thêm quyết tâm độc hành: “Ngày xưa ông nội nuôi cha bằng những mảnh đàn. Cha chỉ ước mong các con giữ được môn nghệ thuật chân truyền này. Dù cho không có ai nghe, thì chúng ta vẫn giữ gìn cho dòng họ”. Năm tháng đã giúp ông thêm thấm thía lời căn dặn của cha: nếu mất đi ca trù thì có nghìn vàng cũng không mua được.   

Qua năm tháng, qua những thăng trầm đời người, tiếng đàn của NSUT Nguyễn Văn Khuê kết đọng vị ngọt của quả, hương thơm của hoa, phù sa của đất. Người trong nghề gọi đó là tiếng đàn nục nạc.

NSƯT Nguyễn Văn Khuê hướng dẫn các học viên theo học ca trù