Nghe âm thanh phóng sự tại đây:

Nơi đây cũng là một trong những cái nôi của nghệ thuật múa rối nước miền Bắc. Trải qua nhiều giai đoạn thăng trầm của thời cuộc, người dân làng Rạch vẫn luôn cố gắng gìn giữ nghề truyền thống được cha ông truyền dạy từ cách đây hàng trăm năm.

Làng Rạch vốn nổi tiếng với nghề sơn mài và tạc tượng cho các đình, chùa. Trải nhiều thế hệ, không biết từ bao giờ, họ đã đưa nghệ thuật sơn mài tạc tượng để thổi hồn vào những con rối.

Làng Rạch còn lưu giữ khoảng 1.000 con rối cổ do các cụ để lại. Ảnh: Mai Chiến/VTV Times

Các con rối của làng Rạch được chế tác qua nhiều công đoạn công phu: từ việc đục đẽo, chạm khắc tỉ mỉ từng chi tiết, đến việc sơn màu và lắp đặt hệ thống điều khiển phức tạp. Mỗi con rối không chỉ là một hình ảnh tĩnh mà còn là một "nhân vật" có hồn, mang theo câu chuyện riêng, phản ánh chân thực đời sống lao động sản xuất, tín ngưỡng dân gian, hay những câu chuyện lịch sử, truyền thuyết của dân tộc. Nghệ nhân Phan Văn Triển, Trưởng Đoàn rối nước Nam Chấn, cho biết: "Trong tạo hình con rối, cái khó nhất là tạo sự tự nhiên, hòa nhập với đời sống xã hội của những người lao động, người nông dân, công nhân. Họ có những hơi thở, khuôn mặt, có những nét cười làm sao hòa nhập cùng với cuộc sống hiện đại."

Không chỉ tự tay chế tác những con rối sống động, các nghệ nhân làng Rạch còn tự làm mọi khâu để có 1 chương trình biểu diễn rối nước hoàn chỉnh, từ dựng vở cho đến trực tiếp điều khiển rối. Hiện nay, các nghệ nhân làng Rạch đang bảo tồn và trình diễn thường xuyên hơn 18 trò rối cổ truyền. Hầu hết các tiết mục không có lời thoại, chỉ có những động tác biểu cảm, âm thanh dân gian kết hợp nhạc cụ truyền thống, như: trống chầu, nhị, sáo, đàn nguyệt, mõ… tạo nên không gian nghệ thuật cuốn hút.

Nghệ nhân Phan Văn Triển, cho biết thêm: "Tuổi thơ của tôi được thế hệ đi trước dạy bảo, rồi dần dần tiếp cận, dần rồi yêu nghề, đi biểu diễn. Từ yêu nghệ thuật mà mình tạo ra những con rối. Nghệ nhân vừa biểu diễn, vừa tạo con trò, cũng là cái độc đáo để mình đúc rút kinh nghiệm giữa chạm khắc với múa ở dưới nước."

Nghệ nhân Phan Văn Mạnh luôn đau đáu với nghề truyền thống của làng. Ảnh: Mai Chiến/VTV Times

Những năm gần đây, làng Rạch bắt đầu làm du lịch. Khán giả chính của phường rối thường là du khách nên việc biểu diễn cũng có nhiều thay đổi, các phường rối biểu diễn ở nhiều nơi phục vụ du khách hoặc biểu diễn tại nhà với sân khấu thủy đình cơ động. Việc này cũng tạo điều kiện truyền dạy cho thế hệ trẻ nét độc đáo, tính nhân văn mà cha ông xưa gửi gắm trong nghề múa rối nước. 

Anh Đặng Văn Bền, Phó đoàn rối Nam Chấn, chia sẻ: "Đoàn tôi duy trì nghề cổ của các cụ là diễn bằng các con rối dân gian. Nhưng bây giờ, do nhu cầu của xã hội, mình sẽ sáng tác thêm 1 số tiết mục phục vụ cho học sinh, phục vụ từng lứa tuổi. Mình phải thích nghi với xã hội bây giờ."

Vượt khỏi lũy tre làng, rối nước làng Rạch được mời đi biểu diễn ở nhiều tỉnh thành trong nước. Và những con rối mộc mạc còn xuất hiện trong các buổi biểu diễn ở nước ngoài, như: Nhật Bản, Pháp, Thụy Điển, các nước Tây Âu… được công chúng yêu thích, trân trọng.

Để nghề không bị mai một, người làng Rạch hiểu rằng gìn giữ không có nghĩa là đứng yên. Bên cạnh việc bảo tồn các tích trò cổ, các nghệ nhân còn sáng tạo thêm những vở diễn mới dựa trên các câu chuyện cổ tích, truyền thuyết Việt Nam hoặc những vấn đề của đời sống hiện đại, nhằm tăng tính hấp dẫn và thu hút khán giả, đặc biệt là thế hệ trẻ. Cùng với đó, làng Rạch đặc biệt chú trọng vào việc phát triển các xưởng chế tác rối ngay tại làng. Đây không chỉ là nơi ra đời của những con rối có hồn mà còn là không gian để các nghệ nhân gạo cội truyền thụ kỹ năng điêu khắc, làm máy, sơn mài cho lớp trẻ. Sự tồn tại và hoạt động nhộn nhịp của các xưởng này đảm bảo nguồn "linh hồn" cho các buổi biểu diễn và duy trì mạch sống của nghề.

Nghệ nhân Phan Văn Triển chia sẻ: "Từ hồi còn đi học, tôi được ông ngoại truyền cho nghề, từ đó, tôi phát triển nó lên. Tôi đưa những công nghệ máy móc vào, cộng với thợ sơn, thợ đục, tập hợp những người yêu thích cùng về làm với mình. Hiện nay, cơ sở đã có 1 tổ thợ tốt chuyên sản xuất con rối cho các đoàn rối trong nước, được các bạn hàng rất yêu thích."

Khi du lịch phát triển, nhiều thợ làm rối nước trong làng đã nhanh nhạy nắm bắt thị hiếu, chế tác đồ lưu niệm hình các con rối nước nhỏ gọn, vừa tạo thêm doanh thu, vừa góp phần giới thiệu và quảng bá rộng rãi nghệ thuật múa rối nước dân gian của quê hương. Hiện cả làng Rạch có 7 hộ gia công hàng lưu niệm rối nước.

Nghệ nhân Phan Văn Mạnh, Trưởng đoàn rối Sông quê, cho biết:"Quà lưu niệm rối gỗ không khác gì, chỉ là mô hình thu nhỏ lại. Tôi gắn bó với nghề múa rối này là vì ông nội và bố tôi là những người theo nghề, nên cũng ngấm vào trong tôi lúc nào không biết nữa. Tôi cảm thấy tôi rất yêu mến nghề múa rối này, cảm thấy nó có gì đó rất gần gũi với mình."

Nghề rối nước làng Rạch không chỉ là một loại hình nghệ thuật dân gian, mà còn là biểu tượng cho sức sống mãnh liệt của văn hóa truyền thống Việt Nam. Bằng tình yêu, sự tâm huyết và những nỗ lực không ngừng nghỉ của các thế hệ nghệ nhân, đặc biệt là thông qua việc duy trì các xưởng chế tác, đẩy mạnh du lịch làng nghề và tích cực tổ chức các đoàn biểu diễn, nghề rối nước làng Rạch vẫn sẽ tiếp tục kể những câu chuyện về đất và người, về cội nguồn và bản sắc dân tộc Việt Nam.