Quân đội Israel hôm 13/06 mở cuộc tấn công phủ đầu vào Iran với lí do ngăn chặn chương trình hạt nhân của nước này. Diễn biến này đã châm ngòi cho xung đột nghiêm trọng nhất giữa hai cường quốc khu vực trong nhiều thập kỷ qua và đẩy toàn bộ khu vực Trung Đông vào một cục diện mới nguy hiểm.

Để đáp trả hành động quân sự của Israel hôm 13/06, Iran đã phát động chiến dịch tấn công trả đũa mạnh mẽ nhằm vào nhiều thành phố lớn của Israel, dẫn đến việc hai bên leo thang không kích nhau trong nhiều ngày qua.

Một máy bay đánh chặn bay trên bầu trời khi tên lửa từ Iran được bắn tới Israel, nhìn từ Tel Aviv, Israel, ngày 17/6/2025. Ảnh: REUTERS/Jamal Awad

Đáp trả leo thang

Cuộc tấn công phủ đầu của Israel nhằm vào Iran hôm 13/06 đánh dấu sự bùng phát nghiêm trọng nhất trong mối quan hệ đối đầu âm ỉ nhiều năm qua giữa Israel và Iran do các quan điểm khó dung hòa liên quan đến các vấn đề tôn giáo, quyền của người Palestine hay lợi ích của mỗi bên trong khu vực. Lý giải cho động thái tấn công phủ đầu Iran, Thủ tướng Israel, Benjamin Netanyahu cho rằng Israel phải hành động để ngăn chặn Iran sở hữu vũ khí hạt nhân, điều mà Israel cho là “mối đe dọa sống còn” với nước này. Tuy nhiên, Iran phủ nhận ý định theo đuổi vũ khí hạt nhân và cho rằng quốc gia này có toàn quyền phát triển năng lực hạt nhân dân sự, đồng thời hành động quân sự của Israel là sự vi phạm rõ ràng đối với chủ quyền của Iran.

Việc cả hai bên kiên quyết không nhượng bộ trước đòi hỏi của đối phương cùng với sự  bế tắc của các cuộc đàm phán hạt nhân giữa Mỹ và Iran trong hơn 2 tháng qua đã khiến chính phủ theo đường lối cứng rắn của Israel lựa chọn giải pháp phiêu lưu nhất là tấn công quân sự Iran. Đổi lại, Iran đáp trả quyết liệt bằng các cuộc tấn công tên lửa với quy mô lớn nhất từ trước đến nay nhằm vào nhiều thành phố lớn của Israel. Các thống kê sơ bộ đến ngày 17/06 cho thấy đã có khoảng 300 người bên phía Iran và khoảng gần 40 người bên phía Israel thiệt mạng, hàng ngàn người bị thương, nhiều cơ sở hạ tầng quan trọng của hai bên bị phá hủy. Điều nghiêm trọng nhất, theo giới quan sát, đó là diễn biến leo thang liên tục của xung đột, đẩy hai nước trên thực tế đến sát ranh giới một cuộc chiến toàn diện, với rủi ro mất kiểm soát rất cao. Bà Negar Mortazavi, nghiên cứu viên tại Trung tâm nghiên cứu quốc tế (CIP) ở Tehran (Iran), nhận định:  “Từ khía cạnh của Iran, có lẽ chính quyền Iran muốn thể hiện một sự cân bằng, bằng cách đáp trả sao cho có thể ngăn Israel leo thang tấn công, đồng thời không đẩy cả hai vào một cuộc chiến lớn hơn. Nhưng sự cân bằng đó nằm ở đâu thì tôi thực sự không biết”.

Không chỉ gây ra nguy cơ trước mắt về một cuộc chiến toàn diện lan rộng ra khắp khu vực, xung đột Israel-Iran hiện nay còn khiến cho các hy vọng về việc giải quyết hồ sơ hạt nhân Iran thông qua con đường ngoại giao ngày càng trở nên mong manh. Ông Andrew Miller, cựu Trợ lý Ngoại trưởng Mỹ về các vấn đề Israel-Palestine và hiện là chuyên gia thuộc Trung tâm vì sự tiến bộ Mỹ (CAP), đánh giá: “Tôi không nghĩ các cuộc tấn công này ảnh hưởng đến các đàm phán về Gaza mà sẽ làm hại các đàm phán về chương trình hạt nhân Iran. Bất kể Israel có làm được gì thì cũng sẽ chỉ là tạm thời. Một giải pháp lâu dài cho chương trình hạt nhân Iran chỉ có thể có được qua đường ngoại giao nhưng Iran sẽ rất khó chấp nhận đàm phán trong hoàn cảnh hiện nay”.

Vai trò nào của Mỹ?

Dấu hỏi lớn, đồng thời cũng có thể là nhân tố quyết định cục diện hiện nay, là vai trò của Mỹ, đồng minh quan trọng nhất của Israel. Hầu hết giới chuyên gia quân sự nhận định chiến dịch quân sự của Israel, bao gồm việc phá hủy các cơ sở hạt nhân nằm sâu trong lòng đất của Iran (như Natanz, Fordow…) hay việc phòng thủ trước các đợt tấn công đáp trả của Iran, sẽ khó có hiệu quả nếu không có sự can dự trực tiếp của quân đội Mỹ.

Theo Brian Katulis, nhà phân tích tại Viện Trung Đông (Mỹ), chính quyền của Tổng thống Donald Trump đang đứng trước hai lựa chọn khó khăn: hoặc gây sức ép với các bên để chấm dứt xung đột và tiếp tục tiến hành các cuộc đàm phán hạt nhân với Iran, hoặc tham gia vào các hành động quân sự của Israel. Trong các phát biểu đưa ra những ngày qua Tổng thống Mỹ Donald Trump đều nhấn mạnh đến giải pháp ngoại giao, kêu gọi Iran chấp nhận thỏa thuận hạt nhân mà Mỹ đưa ra trước đây.

Người dân trú ẩn giữa các cuộc tấn công bằng tên lửa từ Iran, tại Tel Aviv, Israel, ngày 17/6/2025. Ảnh: REUTERS/Ronen Zvulun

Tuy nhiên, trong ngày 16/06, chính quyền Mỹ cũng đã quyết định điều thêm 1 nhóm tàu sân bay đến Trung Đông, đồng thời ông Donald Trump cũng rút ngắn lịch trình tham dự Hội nghị Thượng đỉnh nhóm 7 nước công nghiệp phát triển – G7 để về nước họp bàn về tình hình Trung Đông. Các động thái này cho thấy sự khó đoán định hiện nay trong chính sách của Mỹ với khu vực. Chuyên gia Brian Katulis nhận định: “Khi trở lại nắm quyền đầu năm nay, Tổng thống Donald Trump đã tuyên bố rằng ông ấy muốn chấm dứt các cuộc xung đột, như Nga-Ukraine hay tại Dải Gaza, và tránh các cuộc chiến lớn tại Trung Đông. Ông ấy chưa thành công và hành động của Israel đã cho thấy rõ điều đó. Ông ấy đã hy vọng và nỗ lực nhiều trong việc ngoại giao với Iran nhưng không đạt kết quả”. 

Đối với nhiều cường quốc khác, giải pháp ngoại giao cũng là lựa chọn duy nhất để ngăn chặn xung đột Israel-Iran leo thang nguy hiểm hơn. Trong cuộc điện đàm với Tổng thống Mỹ cuối tuần trước, Tổng thống Nga Vladimir Putin nhấn mạnh yêu cầu ngừng bắn ngay lập tức giữa các bên, đồng thời hé mở khả năng Nga có thể đứng ra làm trung gian đối thoại. Tại Thượng đỉnh G7, lãnh đạo các nước châu Âu (Pháp, Đức, Anh, Italia) cũng gây sức ép với Tổng thống Mỹ Donald Trump về việc cần thúc đẩy giải pháp ngoại giao giữa Israel và Iran.

Theo Tổng thống Pháp, Emmanuel Macron, Tổng thống Mỹ Donald Trump đã đưa ra một đề nghị ngừng bắn và các nước châu Âu đã sẵn sàng tham gia trở lại vào quá trình đàm phán về chương trình hạt nhân Iran, vốn bị đóng băng trong nhiều năm qua sau khi thỏa thuận P5+1 năm 2015 (ký giữa Iran với Mỹ, Anh, Pháp, Đức, Nga, Trung Quốc) bị chính ông Donald Trump hủy bỏ trong nhiệm kỳ đầu làm Tổng thống Mỹ (2016-2020). Tuy nhiên, giới quan sát cảnh báo, bất kỳ nỗ lực ngoại giao nào cũng cần phải tiến hành ngay lập tức trước khi sự leo thang giữa Israel và Iran hiện nay tiến đến mức độ không thể kiểm soát.