Hát Then - nét văn hoá đặc sắc của người Tày, Nùng, Thái đã được UNESCO ghi danh vào Danh sách Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. Và theo nhiều người dân vùng núi phía Bắc, những điệu Then cổ bên cây đàn Tính trầm bổng luôn có sức hút đặc biệt. Vì vậy, việc bảo tồn và truyền dạy hát Then luôn là sự trăn trở của những nghệ nhân Then. 

Nghệ nhân nhân dân Hà Thuấn, ở xã Tân An, huyện Chiêm Hoá, người đã dành cả cuộc đời để hát và truyền dạy những điệu Then của người Tày ở Tuyên Quang. Dù đã ngoài 80 tuổi, nhưng ông vẫn rất rành rọt và nhớ không thiếu một chi tiết nào trong các câu chuyện về Then cổ của người Tày quê hương. Nghệ nhân Hà Thuấn kể, trước đây, những làn điệu Then chủ yếu do các thầy cúng hát vào những dịp làm lễ cho các gia đình trong thôn bản. Ngày nhỏ, ông thường theo chân các cụ già đi xem lễ cúng, rồi những điệu Then cứ thế ngấm vào người lúc nào không hay. Cả cuộc đời mình, nghệ nhân Hà Thuấn dành phần lớn thời gian để sưu tầm và truyền dạy những điệu Then cổ và giới trẻ chính là lớp người được ông ưu tiên, đặt nhiều kỳ vọng để gìn giữ và phát triển những làn điệu Then cổ.

Nghệ nhân Hà Thuấn dạy hát Then cho thiếu nhi - Ảnh: laodong.vn

Nghệ nhân Hà Thuấn cho biết: "Trước đây có một thời gian người ta bảo mê tín, nhưng bây giờ Unessco công nhận rồi tôi rất phấn khởi, nên tôi cố gắng làm sao gìn giữ bản sắc của dân tộc mình, mở các lớp để truyền dạy cho các thế hệ trẻ, để người ta biết được, giữ gìn được. Tôi cũng nói với các lớp tôi dạy rằng truyền dạy cho các cô, các cháu học mà biết sau này các cô các cháu phải truyền dạy để giữ gìn không là sau này mai một không còn".

Cây đàn Tính là nhạc cụ chính được sử dụng trong hát Then. Ngoài ra, người Tày còn kết hợp với quạt cầm tay khi hát. Vì vậy, mới có tên "Then tính", "Then quạt". Âm thanh trầm bổng của cây đàn Tính kết hợp với lời Then mộc mạc, giàu hình ảnh, gần gũi với cuộc sống như sợi dây kết nối cộng đồng. Tiếng đàn tính, những bài hát Then đã thu hút em Nguyễn Ngọc Anh và các bạn của mình mê mẩn lắng nghe và quyết tâm học. Ngọc Anh chia sẻ: "Khi ông đánh đàn và hát con rất thích, con được học hát Then và đàn tính lâu rồi. Bây giờ con biết hát và con biết đàn thành thạo rồi. Con rất thích học Then".

Ở đâu có người Tày, Thái, Nùng là ở đó có Then, nghi lễ Then. Nghi lễ Then có giá trị nghệ thuật rất cao, rất nhân văn và đều hướng đến cuộc sống con người. Người xưa giải thích về mối quan hệ sâu sắc giữa con người với với con người; con người với thiên nhiên, vạn vật cũng như bày tỏ khát vọng, lòng tin, chỗ dựa tinh thần (tín ngưỡng tâm linh) để vượt qua những khó khăn, trở ngại trong cuộc sống thời bấy giờ khi chưa có khoa học làm nền tảng.

Nghệ nhân Hà Ngọc Cao, ở huyện Chiêm Hóa, tỉnh Tuyên Quang, cho biết: Then chứa đựng tính nhân văn rất cao, phản ánh khả năng sáng tạo tuyệt vời về đời sống văn hóa tinh thần của tổ tiên xa xưa, thể hiện tình yêu giữa con người với con người, con người với thiên nhiên vạn vật cỏ cây, tình yêu quê hương, yêu Tổ quốc...Do đó, qua việc truyền dạy Then cũng là giáo dục con cháu nhớ về cuội nguồn.

Theo nghệ nhân Hà Ngọc Cao: "Then cổ ý nghĩa giáo dục con người làm ăn, đạo đức cha mẹ tổ tiên, ông bà, giáo dục con người làm công việc thiện, phản ánh những việc làm sai trái, đạo lý sống thế nào cho tốt đời đẹp đạo. Chúng tôi cũng đã mở một lớp truyền dạy cho các cháu từ 8 tuổi rồi người lớn 60 tuổi học một lớp, cũng thành đạt được một lớp rồi, cũng mong các cấp lãnh đạo quan tâm hơn nữa để sau này dần phát triển mở rộng thêm nhiều lớp".

Nghệ nhân Chu Văn Thạch - Ảnh: baodantoc.vn

Để lan tỏa những điệu Then của dân tộc, những nghệ nhân Then không chỉ dạy trực tiếp cho thế hệ trẻ và những người yêu thích Then, mà họ còn tổ chức các lớp học trực tuyến cho những người ở xa, đưa những điệu hát Then, nghi lễ Then lên mạng xã hội, youtube, facebook. Thậm chí những nghệ nhân đã lan tỏa những điệu Then tới nhiều nước trên thế giới. Nghệ nhân Chu Văn Thạch, ở huyện Chiêm Hóa, tỉnh Tuyên Quang và Nghệ nhân Nguyễn Xuân Hữu, ở Hà Giang, cho biết: "Tới bây giờ tôi đã dậy nhiều lớp Then, vừa dạy trực tiếp và dạy online cũng đạt hiệu quả cao. Trong những học sinh tôi dạy đã có học sinh bây giờ đã đi truyền dạy cho những người khác. Hiện tôi vẫn đang dạy trực tuyến cho các bạn ở xa, đặc biệt có những bạn ở TPHCM. Trong thời gian tôi truyền dạy, đưa lên youtube tôi gặp những vị khách nước ngoài cũng có những bạn nước ngoài là học sinh ở bên California, Mỹ thích học hát Then, đàn tính, hay cả một số bạn ở Đức. Qua đó, tôi thấy hát Then rất tuyệt vời, vì để lan tỏa sang nước ngoài là điều khó và mình đã làm được mình thấy rất tự hào".