Nếu kể về những thành tích của đạo diễn phim tài liệu gạo cội, NSND Lê Thi, đã có rất nhiều bài báo khai thác từ xưa đến nay. Ông là một tên tuổi đáng nể của Điện ảnh Quân đội Nhân dân ngày nay (Xưởng phim Quân đội lừng lẫy khi xưa).

Nhưng có lẽ, đọc tất cả những bài báo về ông, hay ai đó có dịp gặp gỡ trò chuyện với “người lính già đầu bạc” ấy, đều sẽ nhận ra điều này: Những bộ phim ông thực hiện, hay những bộ phim ông cố vấn cho các đồng nghiệp trẻ tuổi hơn, đều trên một nền tảng hiểu biết sâu sắc về những thước phim được quay bằng xương máu của đồng đội, những nhà quay phim tài liệu trên chiến trường – dù người còn sống hay người đã hy sinh. Ánh sáng sự thật tỏa ra từ những thước phim của họ, luôn có Lê Thi truyền lại cho những thế hệ sau.

Đạo diễn, NSND, Đại tá Lê Thi và đạo diễn, Thượng tá Phạm Thanh Hùng trong một buổi gặp mặt. - Ảnh: Hà Phương

“Chúng tôi là thế hệ sinh ra sau chiến tranh. Khi thực hiện những phim lịch sử, chúng tôi đều được ông chỉ bảo rất tận tình. Ngoài những lịch sử của cuộc kháng chiến thì chúng tôi còn hiểu biết thêm về những cảnh quay đó diễn ra như thế nào, ở đâu, thời gian nào, và các phim gốc đó hiện nay nằm ở đâu. Vì vậy có thể nói đạo diễn, NSND, Đại tá Lê Thi là một trong những tư liệu sống của Điện ảnh Quân đội Nhân dân" -  Đây là chia sẻ của đạo diễn, Thượng tá Phạm Thanh Hùng, một đạo diễn thế hệ nối tiếp của Điện ảnh Quân đội về “pho tư liệu sống Lê Thi”. Có mặt ở những chiến dịch quan trọng nhất của cuộc kháng chiến chống Mỹ, Lê Thi đã cùng với những đồng nghiệp của mình đã để lại nhiều thước phim tư liệu quý giá không chỉ với riêng Điện ảnh Quân đội nhân dân mà còn cho cả lĩnh vực phim tài liệu Việt Nam.

Luôn sẵn lòng kể lại cho thế hệ sau những gốc tích, ngọn nguồn của các thước phim tư liệu các nghệ sĩ điện ảnh Quân đội từng thực hiện, đạo diễn Lê Thi cho biết: "Ví dụ như phim điện ảnh đầu tiên quay được tù binh Mỹ ở chiến trường chính là do quay phim, đạo diễn Phạm Tiến Đại quay khi đi làm nhiệm vụ. Sau này thì có nhiều. Nhưng những thước phim quý giá đầu tiên chính là của Điện ảnh Quân đội, do ông Phạm Tiến Đại quay ở Kôkava, là bộ phim về chiến thắng Kôkava "

Nhà quay phim, đạo diễn Lê Thi nói: Trên mặt trận, những nhà quay phim, đạo diễn tài liệu luôn ở tuyến đầu. Điện ảnh Quân đội có tới 30 nghệ sĩ - liệt sĩ hy sinh trong các cuộc kháng chiến của cả nước. Ngoài Xưởng phim Quân đội, còn các nghệ sĩ – chiến sĩ của Xưởng phim Giải phóng hoạt động tại chiến trường miền Nam. Di sản của sự thật được đánh đổi bằng xương máu, vì thế phải luôn được trân trọng, khắc ghi. Và hành động đơn giản nhất, là gọi đúng tên những thước phim của họ.

Ông khẳng định, người làm phim tài liệu, điều quan trọng nhất là sự thật, nên trước những phim tư liệu để lại, phải tìm được cái gốc nằm ở đâu. Điều khiến ông luôn tâm tư, đó là những thước phim lịch sử khi xưa được đánh đổi bằng máu và nước mắt, đến nay không có hệ thống, bị dàn dựng lại kiểu “râu ông nọ cắm cằm bà kia”.

NSND Lê Thi chia sẻ những câu chuyện về đồng đội và phim tài liệu của Điện ảnh Quân đội - Ảnh: Hà Phương

Nói về những thước phim quay B52 và những người nghệ sĩ đã thực hiện lên những thước phim lịch sử ấy, đạo diễn Lê Thi cho biết: "Cảnh B52 cháy (trên bầu trời Hà Nội), không ai quay được bằng nhà quay phim, đạo diễn Phan Trọng Quỳ của Hãng phim tài liệu khoa học Trung ương. Tại sao anh ấy quay được? Lý do là, tất cả những người trực chiến đều có mang máy quay về theo người. Nhà ông Quỳ ở khu tập thể Điện ảnh phố Hoàng Hoa Thám (gần sát Ngọc Hà, nơi máy bay B52 bị rơi - pv), nên khi có lệnh là ông trèo lên nóc tập thể quay. Cảnh quay B52 rơi của ông, hình ảnh máy bay to nhất.

Người quay B52 thứ hai là tôi, nhưng hình ảnh B52 rất bé, rơi đâm qua ánh trăng. Người đi cùng tôi là anh Phạm Thọ, quay bằng máy 35mm. Tại sao quay được? Vì khi đó chúng tôi đi quay ở trận địa trực Chèm.

Người quay B52 rơi thứ ba là nhà quay phim Phạm Việt Tùng. Cái độc đáo (trong cảnh quay) của anh Tùng là quay được hướng rơi đâm qua cột ăng ten của Đài phát thanh. Nó rất độc đáo nhưng hình ảnh máy bay B52 cũng chỉ bé xíu".

Nghỉ hưu đã lâu, nhưng công việc chưa bao giờ ngừng nghỉ, đạo diễn Lê Thi luôn tự hào là một nhà làm phim của Quân đội nhân dân Việt Nam, trưởng thành và gắn bó máu thịt với quân đội. Sinh năm 1944 ở xã Công Lý, huyện Lý Nhân, tỉnh Hà Nam (cũ), chàng trai Lê Thi yêu văn nghệ, phim ảnh, đã theo học nhạc và tốt nghiệp trường Âm nhạc Việt Nam năm 1962. Ông làm việc tại Sở Văn hóa Hà Nội. Ông kể lại, thời gian sau đó, khi được tổ chức điều sang làm nhạc cho phim tài liệu, và tiếp xúc với những tư liệu hình ảnh sống động, ông quyết định học thêm chuyên ngành quay phim, cũng là cánh cửa thực sự mở ra niềm đam mê suốt cuộc đời.

Như một nhà báo của Tạp chí Văn nghệ quân đội đã đánh giá: “Là người từng chứng kiến nhiều hy sinh, mất mát của đồng đội tại các chiến trường nên trong những thước phim của NSND Lê Thi, bên cạnh những tư liệu sự thật đắt giá, là cái tình người ngấm vào từng khuôn hình. Khi đất nước hòa bình, những bộ phim của ông đi sâu vào số phận con người, những góc khuất phía sau chiến tranh. Là tác giả của những bộ phim tài liệu quý giá như “Đường mòn trên biển Đông”, “Người anh cả quân đội” (chân dung Đại tướng Võ Nguyên Giáp). Ngoài ra NSND Lê Thi còn tham gia làm phim truyện, với các bộ phim lớn “Hà Nội 12 ngày đêm” (đạo diễn Bùi Đình Hạc), “Tiếng cồng định mệnh” (đạo diễn Khắc Lợi).

Điều đạo diễn Lê Thi tâm tư nhất hiện nay, là trước khối lượng khổng lồ những thước phim tư liệu lịch sử để lại, rất cần người làm quản lý văn hóa nghệ thuật xây dựng nên một đội ngũ những người thẩm định tư liệu. Với ông, điều ấy mới thực sự thể hiện trách nhiệm với lịch sử của dân tộc, của đất nước.