Hiện nay, người dân tộc Dao ở huyện Ba Chẽ, tỉnh Quảng Ninh có 2 nhánh: Dao Thanh Y và Dao Thanh Phán, có sự khác biệt rõ về trang phục, tiếng nói. Bên cạnh đó tín ngưỡng, các loại hình văn hóa dân gian, kiến trúc nhà ở… giữa các nhánh Dao cũng có nét tương đối khác biệt. Thế nhưng các nhánh Dao lại có một điểm chung đó là tín ngưỡng thờ cúng Bàn Vương.
Nghe âm thanh bài viết tại đây:
 Lễ cúng Bàn Vương của người Dao ở Ba Chẽ, Quảng Ninh. Ảnh dulich Bache.com |
Theo truyền thuyết, Bàn Vương vốn là Long Khuyển Hồ, nhờ lập được công lao to lớn giết được Cao Vương (xâm lược nước Bình Vương) nên được vua Bình Vương trọng thưởng và gả công chúa cho. Vợ chồng Bàn Hồ (Bàn Vương) sinh được 12 người con (6 trai, 6 gái) đều được vua Bình Vương ban sắc thành 12 họ (Bàn, Lam, Mãn, Uyển, Đặng, Triệu, Lương, Tống, Phượng, Đối, Lưu, Lý) như các dòng họ khác của người Dao ngày nay. Khi vua Bình Vương chết, Bàn Vương lên làm Vua. Tuy vậy, Bàn Vương vẫn giữ nếp sống giản dị, dạy người dao cách trồng lúa, dệt vải…. Sau khi Bàn Vương qua đời, người Dao tổ chức thờ cúng trên bàn thờ tổ tiên và lễ cúng Bàn Vương.
Bàn Vương được coi là Thủy Tổ của các dòng họ người Dao nên cũng được coi là loài ma nhà (ma tốt). Bàn Vương được thờ cúng với gia tiên và 5 vị thần khác là thần thóc gạo, thần văn nghệ, thần săn bắn và 2 vị thần chăn nuôi. Trong các nghi lễ lớn như cấp sắc, đồng bào người Dao đều phải cúng Bàn Vương.
Chị Vi Thị Tuyến, cán bộ phòng văn hóa huyện Ba Chẽ, cho biết: "Tỉnh Quảng Ninh xây dựng đề án bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa dân tộc Dao. Đề án này được phê duyệt năm 2019 và đang hoàn thiện các nội dung. Trong đó di sản văn hóa vật thể đã hoàn thành miếu Bàn Vương. Thôn Sơn Hải ở huyện Ba Chẽ có địa thế phong thủy hữu tình có sông Ba Chẽ. Tài liệu sử sách ghi lại điểm khởi thủy, tổ tiên của của người Dao chính là tại thôn Sơn Hải. Thôn còn giữ nhiều phong tục tập quán của người Dao ví dụ lễ cấp sắc, trang phục truyền thống.”
Thờ cúng Bàn vương là một tục lệ khá điển hình trong sinh hoạt của đồng bào Dao nói chung, bất cứ nhóm Dao nào cũng đều trú trọng đến việc thờ cúng này. Người Dao coi việc thờ cúng Bàn vương là một việc làm có liên quan đến vận mệnh của mỗi người, mỗi dòng họ và của cả dân tộc.
Lễ cúng Bàn Vương được tiến hành theo nghi thức cúng tế với trình tự đại diện của 12 dòng họ Dao thực hiện dâng hương, dâng hoa và các vật phẩm ngũ cốc lên Bàn Vương với tấm lòng thành kính. Trong buổi cúng tế Bàn Vương có một số nội dung nằm trong chuỗi của lễ cúng như múa rùa, nhập đồng nhảy lửa, vật chày. Đây là các hoạt động mang tính huyền bí và cũng là nét đẹp trong văn hóa truyền thống của người Dao Ba Chẽ. Tục thờ cúng Bàn Vương cùng các sinh hoạt tín ngưỡng - văn hóa dân gian khác mang tính biểu tượng cho sự thống nhất nguồn gốc và văn hóa dân tộc.
Ông Hoàng Văn Đức, Phó Chủ tịch Hội đồng nhân dân xã Thanh Sơn, huyện Ba Chẽ, cho biết: “Miếu thờ Bản Vương của người Dao có 3 bàn thờ. Bàn thờ chính giữa là bàn vương, đây là cụ tổ của người Dao. Bên phải là thờ các cụ tam thanh gồm có ngọc thanh, thái thanh và thượng thanh, để phục vụ cho lễ cấp sắc của người Dao cũng như thờ cúng thường nhật. Còn bên trái là tam nguyên, gồm thượng nguyên, trung nguyên và hạ nguyên, sử dụng thờ cúng cho phong tục của người Dao trong quá trình thực hiện lễ cấp sắc hoặc lễ Bàn Vương hàng năm. Bàn thờ nằm trong hệ thống tâm linh của người Dao.”
 Những người phụ nữ Dao Lô Gang ở xã Nhất Hòa, huyện Bắc Sơn, tỉnh Lạng Sơn trước lễ cấp sắc 3 và 7 đèn. Ảnh: kinhtedothi.vn |
Kể từ khi bắt đầu cho đến khi kết thúc nghi lễ cúng Bàn Vương người ta phải kiêng kỵ nghiêm ngặt. Không phải chỉ có các thầy cúng mà tất cả mọi người trong buổi lễ phải ăn chay; lúc ra về không được bàn tán chê bai.. Ông Triệu Thanh Xuân, xã Đồn Đạt, kể: “Kiêng kỵ vợ chồng không gần nhau, kể cả người ngoài cũng không được gần. Kỵ như thế thì mai sau mới linh thiêng.”
Thờ cúng Bản Vương là một tục lệ khá điển hình trong đời sống tâm linh của người Dao ở huyện Ba Chẽ, tỉnh Quảng Ninh nói riêng và người Dao nói chung. Lễ cúng Bàn Vương là nghi lễ mang đậm tính nhân văn vì nó hướng con người luôn nhớ đến nguồn cội và con người luôn được trấn an tinh thần bởi bên cạnh mình đã có tổ tiên là Bàn Vương linh thiêng phù hộ độ trì. Nghi lễ này còn là sợi dây liên kết cộng đồng trong mối quan hệ dòng họ, làng bản.
Hàng năm, người Dao ở huyện Ba Chẽ tổ chức lễ hội Bàn Vương vào ngày 1/2 âm lịch tại thôn Sơn Hải, xã Nam Sơn.