Xã Quỳnh Sơn, huyện Bắc Sơn, tỉnh Lạng Sơn, không chỉ nổi tiếng với những di tích lịch sử mà còn nổi tiếng với nghề làm mái ngói âm dương. Trải qua biết bao thăng trầm, biến cố, nghề làm ngói tưởng chừng như đã bị mai một bởi sự ra đời của nhiều loại ngói mới và tấm lợp pro xi măng đang thịnh hành. Thế nhưng đến nay, nghề làm ngói máng nơi đây vẫn tồn tại, gìn giữ và phát triển ổn định.

Nghe âm thanh bài viết tại đây: 

Tại vùng đất cách mạng Bắc Sơn (tỉnh Lạng Sơn) hàng trăm năm nay vẫn tồn tại một ngôi làng nổi tiếng với nghề làm ngói âm dương. - Nguồn: VOV

Ngói âm dương hay còn gọi là ngói máng, là vật liệu xây dựng truyền thống để lợp những mái nhà sàn của đồng bào dân tộc Tày, Nùng. Nghề làm ngói âm dương có thâm niên hơn 100 năm, với khoảng hơn 50 hộ dân làm nghề, cung cấp cho thị trường trong tỉnh và các địa bàn lân cận.

Để làm ra một viên ngói âm dương, phải tuân theo các công đoạn 100% thủ công. Do ngói âm dương có đặc điểm cách nhiệt  tốt, cho nên các ngôi nhà được lợp bằng loại ngói này, mùa hè thì mát mẻ, mùa đông rất ấm áp. Vì thế, hiện nay, không chỉ đồng bào các dân tộc trên địa bàn mà rất nhiều khách hàng dưới thành phố, thị xã, khi cất nhà thường tìm đến Quỳnh Sơn đặt hàng. Ông Hoàng Công Ngọc, có hơn 60 năm gắn bó với nghề làm ngói ở xã Long Đống cho biết: "Trước đây các cụ gọi là ngói máng, sau này gọi là ngói âm dương bởi trong cách lợp ngói có viên úp, viên ngửa. Người Tày đa số hiện nay vẫn ở nhà sàn, mà nhà sàn truyền thống tất yếu là dùng ngói âm dương bởi ngói này ưu điểm nhẹ, kín, mùa mưa không dột, mùa hè thì thoáng mát."

Bàn tay khéo léo của người thợ trong công đoạn đóng ngói.- Nguồn: VOV

Người Quỳnh Sơn tạo nên ngói, nhưng cũng chính những viên ngói thô sơ mộc mạc kia đã tạo ra nghề truyền thống cho bà con, nên thương hiệu mái ngói Quỳnh Sơn nổi tiếng trong vùng.

Để làm mái ngói tốt thì khâu đầu tiên là phải chọn được đất, là loại đất sét đào ở ruộng. Đất sét ở Quỳnh Sơn có màu tro hoặc màu vàng nâu, sau khi nhào kỹ thì có độ mịn, dẻo và dai rất cao. Đất sau khi được tập kết về, được nhào kỹ với nước để loại tạp chất. Người thợ dùng kéo xén đất thành từng thỏi nhào đi, nhào lại rồi dùng chân giẫm kỹ đến dẻo để tạo đất thành một viên hình hộp chữ  nhật. Người thợ chỉ việc lấy kéo cắt đất thành những lát mỏng có bề dày chừng 1cm rồi đem lá đất đó lật nhẹ xuống một chiếc khuôn gỗ, miết quanh thành khuôn.

Riêng thời gian phơi cũng phải mất từ 30-50 ngày, ngói mới đủ khô để đem nung trong lò. Một điều đặc biệt tạo nên chất lượng “có một không hai” của ngói âm dương Quỳnh Sơn là lò nung được đốt bằng củi và quá trình nung diễn ra liên tục 10 ngày 10 đêm. Muốn tạo màu cho ngói máng phải có bí quyết riêng, ở đây mỗi lò lại có một bí quyết khác nhau để tạo độ bền và màu sắc cho ngói.

Ông Hoàng Công Ngọc cho biết: "Đối với lò đun tròn thì ngói được xếp vào nhau như là úp bát nhưng phải úp sao cho thẳng, nếu úp cong thì ngói sẽ bị nứt nẻ, đổ vỡ. Ban đầu nung phải đốt từ từ khi nào thấy các ống hơi hết khói nước màu trắng, chuyển sang màu vàng thì tăng củi lên dần dần. Nhưng khi thấy lò đỏ sáng, các vách lò chuyển màu bạc thì lại phải đốt từ từ, nếu đốt to lửa quá thì ngói bên trong lại nhão ra, đổ và méo mó."

Một lò làm ngói âm dương cũng có thể nung chừng một vạn viên, đủ cho lợp một ngôi nhà ba gian.- - Nguồn: VOV

Một lò làm ngói âm dương cũng có thể nung chừng một vạn viên, đủ cho lợp một ngôi nhà ba gian. Có một điều đáng mừng hiện nay là, mặc dù có hàng trăm loại ngói được sản xuất bằng công nghệ hiện đại xuất hiện trên thị trường, nghề làm ngói âm dương ở Quỳnh Sơn vẫn khẳng định được giá trị của mình.

Ông Hoàng Công Hòa, Chủ tịch UBND xã Long Đống, huyện Bắc Sơn, cho rằng: "Làng làm ngói âm dương truyền thống được sự quan tâm của chính quyền địa phương, các hộ gia đình và  sự ủng hộ của các cụ cao niên trong làng, thành lập được những lớp dạy nghề cho lớp trẻ để duy trì. Tuy nhiên, khó khăn trong việc duy trì nghề làm ngói âm dương là các hộ gia đình đang thiếu nguyên vật liệu là đất làm ngói, do lượng đất đạt chuẩn ở địa phương đã cạn dần."

Bà Dương Hồng Hạnh, Phó trưởng Phòng Thông tin và Văn hóa huyện Bắc Sơn, tỉnh Lạng Sơn, cho biết địa phương đã có những đề án định hướng, phát huy bảo tồn làng làm nghề truyền thống và đưa làng ngói âm dương tại xã Long Đống thành sản phẩm du lịch trải nghiệm trong thời gian tới:"Trong thời gian tới chúng tôi sẽ tiếp tục tuyên truyền để đồng bào thấy được vai trò và ý nghĩa của ngôi nhà sàn được lợp bằng ngói âm dương. Cùng với đó chúng tôi sẽ tham mưu UBND huyện phối hợp với Sở Ngoại vụ xây dựng đề án bảo tồn phát huy làng nghề truyền thống của địa phương, kêu gọi nguồn kinh phí. Chúng tôi cũng sẽ quy hoạch, định hướng phát triển du lịch tham quan trải nghiệm tại làng làm ngói âm dương.”

Cho dù cuộc sống hiện đại đã du nhập vào đời sống văn hóa tinh thần của đồng bào Tày, Nùng, nhưng nhu cầu sử dụng sản phẩm cổ truyền thống của bà con vẫn còn. Vì vậy, để đáp ứng nhu cầu đó, đồng bào Tày, người Nùng ở nhiều nơi trên địa bàn tỉnh Lạng Sơn vẫn làm ngói máng. Họ coi đây là một nét văn hóa truyền thống cần phải có trong những ngôi nhà sàn, hay những ngôi nhà trình tường độc đáo. Những người con của đất Quỳnh Sơn vẫn thổi hồn vào đất từ đôi tay cần mẫn của mình, giữ cho những lò nung ngói luôn đỏ lửa hàng ngày và đóng góp thầm lặng để tạo nên nét đặc sắc, cổ kính trên những mái nhà cổ kính rêu phong, góp phần giữ gìn bản sắc văn hóa của người dân xứ Lạng.