Trầm ấm và đầy bí ẩn, Ki pah là một biểu tượng văn hóa mà người Êđê ở Tây Nguyên dùng để giao tiếp với thần linh và dẫn dắt những nghi lễ thiêng liêng nhất. Không rộn ràng như tiếng cồng, không du dương như tiếng sáo, nhạc cụ Ki pah có âm thanh trầm ấm, vang vọng, mang theo hơi thở của đất, của cây, của gió…, âm sắc vừa uy linh, vừa hoang sơ, vừa gần gũi, lan tỏa mạnh mẽ giữa không gian đại ngàn.

Ki pah được chế tác từ sừng của con trâu đực trưởng thành, sinh vật gắn liền mật thiết với đời sống, lao động và tín ngưỡng của người dân. Trong tiếng Êđê, Ki là sừng, Pah là vỗ. Người thổi Ki pah khi muốn thay đổi cao độ sẽ dùng ngón cái tay trái để bịt mở đầu nhọn, dùng bàn tay phải vỗ vào đầu lớn, tạo nên âm thanh vang vọng. Để tạo ra một Ki pah có hồn, nghệ nhân Êđê phải trải qua một quá trình chế tác tỉ mỉ và công phu, đòi hỏi sự am hiểu về vật liệu và kỹ thuật truyền đời.

Nghệ nhân Y-Dăk Niê (Aê H’Nhăm) bên nhạc cụ Ki pah. Ảnh: H Zawut Byă/VOV-Tây Nguyên

Họ lựa chọn chiếc sừng trâu to, chắc chắn, không bị nứt vỡ, sau đó làm sạch kỹ lưỡng, khoét rỗng bên trong và tạo hình. Nghệ nhân Y-Dăk Niê (Aê H’Nhăm), tại buôn Sut Mđưng, xã Čư̆ Suê, huyện Čư̆ M’Gar, tỉnh Đắk Lắk, cho biết phần quyết định âm thanh Ki pah chính là việc gắn lưỡi gà bằng tre hoặc gỗ ở phần miệng thổi. Một chiếc Ki pah hoàn chỉnh không chỉ đẹp về hình thức mà còn phải vang được những giai điệu của núi rừng, của tâm linh:

"Khi tôi còn nhỏ, tôi thấy các ông, các bác lấy một khúc rễ cây rừng làm miệng thổi, lưỡi của Ki pah làm bằng tre, được nối với chiếc sừng trâu bằng sáp ong. Ngày xưa Ki pah chỉ thổi trên nương rẫy, ở trong buôn bị cấm. Hiện nay thì phải cố gắng truyền dạy cho các con cháu trong buôn truyền thống của mình."

Nghệ nhân Y-Dŭ Êban (Ama Đam) trình diễn Ki pah. Ảnh: H Zawut Byă/VOV-Tây Nguyên

Ki pah có âm lượng lớn nên thường được dùng phát hiệu lệnh chiến đấu, đuổi muông thú. Trong các lễ cúng voi linh thiêng, Ki pah được xem như lời giao tiếp với thần linh, tiếng gọi cầu mong sự bình an, sức khỏe và may mắn cho cả voi và cộng đồng. Tiếng Ki pah còn là tiếng gọi tập hợp dân làng, tiếng báo hiệu có khách quý, cho đến tiếng cảnh báo nguy hiểm từ rừng sâu, tất cả đều được truyền tải qua âm thanh độc đáo ấy. 

Nghệ nhân Y-Dŭ Êban (Ama Đam), buôn Sut Mđưng, xã Čư̆ Suê, huyện Čư̆ M’Gar, tỉnh Đắk Lắk, cho biết: "Tôi nghe các ông kể lại ngày xưa người Êđê thổi Ki pah trong hai các sự kiện vô cùng thiêng liêng. Thứ nhất, trong lễ tang người giàu có nhất buôn khi mất trên 70 tuổi, được tổ chức lễ cúng bằng con trâu. Thứ hai, khi làm ghế kpan dài (ghế dài trong ngôi nhà sàn của người Ê Đê) sẽ làm lễ cúng và ăn uống kéo dài cả tháng và làm con trâu để liên hoan khi rước ghế vào nhà. Khi làm rễ rước kpan sẽ thổi Ki pah thông báo cho bà con, thông báo niềm vui cho cộng đồng."

Cuộc sống đô thị hóa, không gian dành cho tiếng Ki pah linh thiêng cũng dần ít đi và những nghệ nhân lần lượt ra đi, kỹ thuật chế tác Ki pah của người Êđê đang đứng trước nguy cơ thất truyền.

Nghệ nhân Y-Trinh Êban (Aê Yuôm), tại buôn Sut Mđưng, xã Čư̆ Suê, huyện Čư̆ M’Gar, tỉnh Đắk Lắk, cho biết: "Để làm được ki pah khó lắm, chỉ có những người cao tuổi am hiểu về nó mới làm được thôi, những người trẻ không làm được đâu. Hiện nay trong buôn mình không ai chế tác được nhạc cụ này nữa, các buôn khác chắc cũng chỉ còn vài người. Hiện nay thì thi thoảng chúng tôi sử dụng trong các lễ hội, giới thiệu cho khách du lịch."

Những nghệ nhân ở các buôn làng Êđê trên vùng đất Tây Nguyên đang nỗ lực từng ngày để bảo tồn Ki pah. Với họ, giữ gìn Ki pah không chỉ là giữ gìn một nhạc cụ, mà là cả một phần lịch sử, một tín ngưỡng, bản sắc văn hóa độc đáo, để những câu chuyện về buôn làng, về cuộc sống của người Êđê mãi được kể qua thanh âm trầm hùng ấy.