“Tức khang” còn gọi là đánh quay, đánh cù hoặc đánh gụ, là trò chơi dân gian phổ biến ở hầu hết các dân tộc thiểu số Việt Nam. Đây là trò chơi ngoài trời, người chơi chủ yếu là nam giới, các trẻ em trai và không phân biệt tuổi tác. Nhưng đối với bà con dân tộc Tày ở Lục Yên, tỉnh Yên Bái, trò chơi "tức khang” không chỉ có nam giới mà còn thu hút được nhiều chị em phụ nữ tham gia.

Vào khoảng thời gian cuối năm, khi mùa màng đã thu hoạch xong, bà con sẽ tìm chọn những loại cây cứng, dẻo dai như lim, lý, ổi, bưởi… để cắt gọt, đẽo vuốt thành những chiếc quay đẹp mắt, khỏe khoắn, với kích thước phổ biến là vừa lòng tay nắm của người trưởng thành, cao 5 đến 7 cm. Kèm theo đó là sợi dây kết từ vải, sợi bông hoặc cây lanh dài khoảng sải tay người trưởng thành, thế là bà con đã có cho mình một món đồ chơi yêu thích, có thể đem theo người đi khắp làng bản.

Các chị em phụ nữ dân tộc Tày thi nhau điều khiển con quay để chọn bên phải xuống quay trước.

Chị Nông Thị Hương ở thôn Làng Giàu, xã Khánh Thiện, huyện Lục Yên cho biết: "Từ lúc học lớp 6, lớp 7, tôi bắt đầu chơi quay. Đi học thì cho vào cặp sách, lúc thì treo ở thắt lưng mang theo đi chơi, mải chơi quá nhiều lúc còn bị bố mẹ mắng cho…Nói chung hay lắm, thích lắm, càng chơi càng mê".

Chơi "tức khang”, địa điểm chơi phải là khu đất trống bằng phẳng. Chị em sẽ dùng sợi dây mềm để quấn từ chân lên đến gần phần đỉnh của chiếc quay, sau đó văng mạnh xuống vị trí đất đã định, rồi lập tức giật mạnh trở lại để tạo lực cho con quay quay dưới mặt đất.

Luật chơi cũng rất phong phú, đa dạng và cũng có thể chơi theo từng cặp, nhóm hoặc đơn lẻ. Nhưng phổ biến nhất là mỗi bên 2 người đấu với nhau.

Trò chơi "tức khang” yêu cầu người chơi phải có sức khỏe, tinh mắt, linh hoạt thế đứng, tính toán nhanh, chuẩn xác mới đánh trúng con quay đang vừa quay vừa di chuyển vị trí.

Trước khi vào cuộc chơi, hai bên cùng đồng thời điều khiển con quay của mình xuống đất để xem bên nào quay được lâu hơn thì sẽ thắng. Bên thua sẽ phải xuống quay trước để cho bên thắng tấn công, nếu bên tấn công không làm con quay của bên thua ngừng quay hoặc tấn công không trúng thì sẽ bị thua và phải xuống quay ngược lại cho đối phương tấn công. Việc đó cứ lặp đi lặp lại đến khi nào đủ số lượt theo quy ước của mỗi lần chơi  sẽ chọn ra bên thắng chung cuộc. Phần thưởng của bên thắng cũng rất đơn giản, đa số không bằng hiện vật, chỉ là những câu nói, những hình vẽ dưới nền đất.

Trò chơi "tức khang” cũng yêu cầu người chơi phải có sức khỏe, tinh mắt, linh hoạt thế đứng, tính toán nhanh, chuẩn xác mới đánh trúng con quay đang vừa quay vừa di chuyển vị trí liên tục dưới mặt đất. Việc chơi chò trơi này thường xuyên cũng giúp người chơi rèn luyện sức khỏe và vui vẻ hơn trong cuộc sống.

Bà Hoàng Thị Trường chia sẻ: "Từ xa xưa rồi, cứ tháng giêng bà con người Tày lại chơi “Tức khang”. Được đi chơi như thế này mình thấy tư tưởng thoải mái hơn, được thư giãn và tối ngủ ngon lắm".

Mặc dù trò chơi dân gian này có chứa đựng những yếu tố giao thoa giữa nhiều dân tộc khác nhau, nhưng với người Tày huyện Lục Yên có đậm chất thể thao và phản ánh tính sinh hoạt của cộng đồng hơn. Bên cạnh đó còn mang theo cả những câu chuyện truyền thuyết.

Cùng với người lớn, trò chơi này thu hút nhiều trẻ em tham gia.

Truyện kể rằng, xưa kia do cuộc sống quá khó khăn, nghèo nàn nên bà con dù rất thích chơi “tức khang”, nhưng chỉ được phép chơi từ mùng 1 Tết đến chiều 15 tháng giêng, sau đó phải nghỉ chơi để tập trung lo cho cái ăn, cái mặc của một năm mới. Thế nhưng những đứa trẻ trong làng mải chơi quá, chơi cả qua ngày 16 tháng giêng. Do không nghe lời nên bố mẹ tức quá đã cho “khang” vào nồi xôi lên cho những đứa trẻ ăn, thế là chúng ăn xong cứ lần lượt chạy lên rừng, biến thành khỉ, bố mẹ đi tìm gọi mãi chúng cũng không về nữa.

Từ câu truyện truyền thuyết đó, trước đây bà con dân tộc Tày kiêng kỵ không chơi “tức khang” quá ngày 15 tháng giêng. Vào dịp cuối năm, khi đã thu hoạch xong mùa màng, bà con sẽ làm “khang” mới để chơi đến những ngày đầu xuân, vào cuối chiều 15 tháng giêng bà con sẽ vứt bỏ hết quay để tập trung lao động sản xuất.

Ngày nay, khi điều kiện kinh tế bà con đã khấm khá, trò chơi dân gian này đã được chơi phổ biến quanh năm, nhất là những lúc nông nhàn, dịp lễ tết.

Những ngày tết chơi "tức khang" ngoài tạo không khí vui tươi, còn giúp hạn chế tình trạng mọi người tập trung uống rượu bia.

Ông Lý Đạt Trầng, ở xã Khánh Thiện nói: "Chơi tức khang thu hút được rất nhiều người, cứ đôi một đôi một chơi, thể hiện sự đoàn kết gắn bó. Những ngày tết này chơi tức khang rất vui và rất tốt, vì nếu không có trò chơi dân gian này thì mọi người sẽ tập trung vào uống rượu bia, quá chén có thể sẽ xảy ra cãi chửi nhau, đánh nhau, đi xe không làm chủ tốc độ… nó rất không tốt".

Một mùa xuân mới lại đến, cùng với những món ăn truyền thống, những làn điệu dân ca và các trò chơi dân gian khác, đánh quay “tức khang” đã trở thành món ăn tinh thần không thể thiếu đối với đồng bào dân tộc Tày nói riêng, các dân tộc thiểu số ở Lục Yên, Yên Bái nói chung. Những trò chơi này giúp họ thêm niềm vui, tinh thần và động lực tiếp tục lao động, sản xuất, phát triển kinh tế trong một năm mới./.