Sau 16 năm được đưa vào danh mục Di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp, ca trù của Việt Nam đã trở lại mạnh mẽ. Hoạt động của các giáo phường, câu lạc bộ không chỉ góp phần bảo tồn, phát huy nghệ thuật ca trù, mà còn tạo sức sống lâu bền cho di sản. Trong đó, nghệ nhân ưu tú Vân Mai, Chủ nhiệm Câu lạc bộ Ca trù Bích Câu Đạo Quán, Hà Nội được biết đến là người có những đóng góp quan trọng trong việc gìn giữ, lan tỏa loại hình nghệ thuật đặc biệt này.

Nghệ nhân ưu tú Vân Mai cùng các thành viên Câu lạc bộ ca trù Bích Câu Đạo Quán

Nghe âm thanh chương trình tại đây:

"Ca trù thì đẹp nhiều thứ lắm, ngân dung của ca trù rất cao sang. Khi mà mình luyện được cái hơi của ca trù rồi thì mình hát mình cảm thấy những ca từ đó như là dứt ruột ra để hát từng câu từng chữ một, thả hồn vào. Nghệ thuật hát ca trù này của chính đất nước Việt Nam chúng ta. Tôi không muốn mất đi nghệ thuật độc đáo của dân tộc. Chính vì thế mà tôi đang chèo và cố giữ cho các bạn. Và tôi cũng chỉ có một mong muốn làm sao mà truyền dạy lại cho các bạn càng nhiều bạn trẻ càng tốt" - Đây là chia sẻ của nghệ nhân ưu tú Vân Mai, Chủ nhiệm Câu lạc bộ Ca trù Bích Câu Đạo Quán, Hà Nội.

Sinh ra ở mảnh đất Thái Bình (cũ), gần làng chèo Khuốc nổi tiếng, dù gia đình không có ai theo nghệ thuật nhưng nghệ nhân ưu tú Vân Mai đã sớm được nuôi dưỡng tình yêu với ca trù một cách rất tự nhiên. Trời phú cho chị giọng hát trong trẻo, ngọt mà thanh, hát tròn vành rõ chữ, cùng với sự nỗ lực, miệt mài tự học và tình yêu mãnh liệt với nghệ thuật ca trù, nghệ nhân ưu tú Vân Mai đã dần chinh phục những khúc hát khó nhất. Chị kể, ngày ấy, để học được cách hát ca trù là một thử thách không hề dễ dàng.

Nghệ nhân ưu tú Vân Mai, thành viên Câu lạc bộ ca trù Bích Câu Đạo Quán cùng với đoàn du khách Canada trong buổi biểu diễn ca trù

Nghệ nhân Vân Mai nhớ lại: "Từ năm 1995, tôi đã nghe được cụ Quách Thị Hồ hát ở trên Đài Tiếng nói Việt Nam bằng nghệ thuật hát ca trù, với lối hát rất là đặc sắc, có nội lực rất là tuyệt vời. Trước đây thì tôi cũng hoạt động nhiều loại nghệ thuật khác hát chèo, hát trầu văn nhưng mà khi nghe được cụ hát ca trù thì đặc biệt yêu thích. Thế là bén duyên suốt từ năm 1995. Tìm thầy học rất khó, những người mà mình yêu thích khi mà mình tìm hiểu thì các cụ già rồi. Bao nhiêu năm tôi tham khảo nhiều từ ca nương, tôi còn băng diễn suốt từ năm 1930 đến 1945 của các cụ. Năm 2006 thì tôi cũng tự học và tham gia chương trình “đêm ca trù” của viện âm nhạc tổ chức tại Nhà hát Lớn. Lúc đó tôi đã chọn một thể cách hát thì các nhà nghiên cứu đánh giá cũng tương đối cao".      

Sau nhiều năm khổ luyện học hát, học gõ phách, nghệ nhân ưu tú Vân Mai đã biết hát nhiều thể cách khác nhau của ca trù như: Dâng hương, thét nhạc, hát nói, gửi thư, hát ru, hát nói… mang đến cho khán giả những màn trình diễn đầy cảm xúc. Chị có thể ngân, rung, nhấn, vuốt, nuột– một điều không phải ca nương ca trù nào cũng thể hiện được. Không chỉ chinh phục người nghe, giới chuyên môn còn đánh giá cao khi chị phục hồi điệu hát cổ “Non mai hồng hạnh” đã thất truyền 70 năm qua.

Theo nghệ nhân Vân Mai, nét độc đáo nhất của “Non mai hồng hạnh” là ém hơi và nảy hột: "Trong ca trù rất là khó không phải nẩy hột như hát chèo. Hát chèo và hát quan họ nẩy hột ở dưới cổ họng này, riêng hát ca trù nẩy hột thì đổ lên trên mũi. Bở vì nẩy hột ở đây thì chỉ được 1 hột thôi , còn đổ hột trên mũi thì ra rất nhiều hột. Các cụ có nói là nó là đơn âm nhưng là đa thanh. Khi mình nhả chữ gọn gàng sau đó mình nén hơi nẩy lên những hột đó".

Nghệ nhân ưu tú Vân Mai cùng thành viên Câu lạc bộ ca trù Bích Câu Đạo Quán dự Liên hoan ca trù Hà Nội lần thứ 4, năm 2025

Nghệ sĩ chèo Nguyễn Hồng Hạnh đang theo học ca trù tại Câu lạc bộ ca trù Bích Câu Đạo Quán, chia sẻ: "Trong quá trình tôi đến để học vừa được nghe, vừa được tiếp xúc với lời văn cổ và những bài hát cổ. Và tôi cảm nhận được ca trù là một loại ca nhạc truyền thống nhưng rất bác học, rất sang trọng. Nó có nhiều tầng ý nghĩa sâu xa trong bài thơ hay trong lời bài hát. Chị Mai tâm huyết, nhiệt tình và chị ấy nói với chúng tôi là chị có những gì chị truyền hết cho chúng tôi, chị dạy chúng tôi coi như là cách duy trì và lan tỏa ca trù".

Chị Trúc Linh, học viên Câu lạc bộ ca trù Bích Câu Đạo Quán, cho biết: "Mình rất khâm phục cô Vân Mai. Bởi vì cô không qua một trường lớp đào tạo nào, không có ai chỉ bảo và tự cô học và cô hát được như thế. Bất cứ ai, bạn nào có nhu cầu muốn học ca trù cô đều chỉ bảo rất tận tình". 

Một thanh âm xưa, vốn có những lúc thăng trầm bị lãng quên nay lại đang được ngân vang giữa lòng Thủ đô hiện đại. Nghệ thuật hát ca trù đang gìn giữ và lan tỏa mạnh mẽ nhờ tâm huyết, niềm đam mê của những người yêu giá trị văn hóa truyền thống Việt như nghệ nhân ưu tú Vân Mai.